ایران شناسی - قوم شناسی - جامعه شناسی

قیصریه قره قویونلو زنجان، نخستین قیصریه ایرانی است که توسط دولت جهانشاه قره قویونلو در شهر زنجان و در جنب مسجد جامع وی و یا در جنب حمام قره قویونلو و یا کاروانسرای گلشن قره قویونلوی وی ساخته شده است و سایر قیصریه شهرهای مختلف ایرانی و از جمله قیصریه های شهرهای اصفهان و شیراز و تبریز و تهران و لار و غیره در اقتباس فرهنگی از قیصریه کوچک زنجان و در ادوار بعدی تاریخ ایران، ساخته شده اند. و حتی قیصریه بزرگ زنجان نیز که توسط قاجاریه ساخته شده است یک نوع تبعیت فرهنگی و اقتباس فرهنگی از این قیصریه قره قویونلو زنجان می باشد. و در دوره قاجاریه و به هنگام ساخت مسجد جامع دوره قاجاریه (مسجد سید کنونی سبزه میدان) و هنگام جایگزینی آن به جای مسجد جامع قدیمی قره قویونلو که قاجاریه، امام جمعه آن دوران را که سید محمد سیردانی بود و از سیردان طارم و برای امام جمعه گی شهر زنجان می آورد بخشی از این قیصریه قره قویونلو که خراب شده بود به عنوان منزل وی اختصاص داد و به همین دلیل این قیصریه قره قویونلو در مابین کاروانسرای ملک التجار زنجان و خیابان فردوسی زنجان قرار دارد و به صورت عمودی به بازار قره قویونلو زنجان وصل می شود و در روبروی آن قیصریه و از طریق یک کوچه گذرگاهی به دروازه جنوبی زنجان (دروازه قولتوق) وصل می شد که از پشت دیوارهای کاروانسراهای گلشن ساخت جهانشاه قره قویونلو رد شده و با تقاطعی که از خیابان ضیایی یافته است که در زمان رژیم پهلوی آن را بریده اند و به کوچه حسینیه زنجان وصل می شود و تکیه کوچک و اولیه آن حسینیه در اواخر دوران صفویه و توسط خود اهالی شهر زنجان (نه رژیم صفویه) ساخته شده بود و به علاوه در نزدیک آن نیز سقاخانه دیگری نیز ساخته بودند و به علاوه قیصریه قره قویونلو از طریق این کوچه های حسینیه به دروازه قولتوق جنوب شهر زنجان وصل می شد و کاروان های تجاری را به درون قیصریه مزبور و یا کاروانسرای قره قویونلو می کشاند و یا از طریق کوچه های غربی حسینیه کنونی به دروازه تبریز و در جنوب غربی زنجان وصل می شد که در آن دوره تاریخی ایرانی که پایتختی تهران وجود نداشت و بلکه تبریز پایتخت ایران بود بزرگترین و مهمترین دروازه تجاری ایران به حساب می آمد و یا از طریق کوچه های شرقی حسینیه به دروازه همدان و جنوب شرقی زنجان وصل می شد که شهرهای استان همدان و یا روستای اطراف آن را به این کاروانسرای شاهی قره قویونلو زنجان و قیصریه آن وصل می کرد و از ناحیه شمالی قیصریه مزبور هم زمانی که هنوز رضاخان پهلوی بخشی از ویرانه های آن را در سال 1307 ش به بانک ملی اختصاص نداده بود از طریق کوچه های شالچی و کوچه پشت سبزه میدان زنجان و کوچه های زینبیه و فاطمیه آن به دروازه های شمالی زنجان، یعنی دروازه اردبیل (میدان ارک) و دروازه رشت آن طرف ترش وصل می شد و زمانی هم که کاروان های تجاری شهرهای مختلف ایرانی از طرق دروازه های شمالی و جنوبی زنجان وارد آن می شدند و در حمام قره قویونلو (سفره خانه حاج داداش کنونی) با استحمام خستگی راه را در می آوردند و یا نماز جماعت و جمعه خود را در مسجد روبروی آن که مسجد جمعه قره قویونلو بود به جا می آوردند و یا کالاهای تجاری خود را در انبارهای کاروانسرا گلشن قره قویونلو ذخیره سازی تجاری می کردند و یا گاهی هم در قوشه حمام (حمام های جفت) داخل قیصریه کوچک که اکنون خراب شده است و وصل به کاروانسرای ملک التجار بود استحمام می کردند و یا در حجره های کاروانسرای شاهی و به عنوان مهمانخانه دولتی استراحت می کردند. و این مجموعه تاسیسات بازار زنجان (یعنی حمام قره قویونلو) و مسجد جامع قره قویونلو و کاروانسرای قره قویونلو و قیصریه قره قویونلو و دیوان اداری و محل حکمرانی قره قویونلو در شهر زنجان شبیه همان مجموعه بازاری است که همزمان با وی امیرچخماق (حاکم شاهرخ تیموری) در شهر یزد ساخته است که هر دو با یکدیگر و همزمان با همدیگر هستند و فرمانداران شهرهای زنجان و یزد بودند و زمانی هم که جهانشاه قره قویونلو به عنوان فرماندار زنجان در دوره شاهرخ این مجموعه را می ساخت و آن را جایگزین ویرانه هایی می کرد که به نقل کلاویخو در 15 سال قبل اکثر مناطق زنجان براثر ویرانی های مغول ها و تیموریان به مناطق غیر مسکون و ویران تبدیل شده بود شاهرخ تیموری نیز مجبور شد کاروانسرایی در جنب دروازه ری سابق زنجان یا (تهران دوره قاجاریه) که اکنون در شرق امامزاده ابراهیم زنجانی قرار دارد بسازد که کتاب دارالعرفان خمسه به این کاروانسرای شاهرخ تیموری شهر زنجان اشاره کرده است.

آری این دو مجموعه بازار و تشکیلات امیر چخماق یزد و تشکیلات بازار قره قویونلو زنجان هر دو همزمان با یکدیگر و در 600 سال قبل ساخته شده اند و با این تفاوت که مجموعه بازار زنجان نسبت به مجموعه بازار امیر چخماق یزد جنبه های اضافی تری نیز داشت و آن این بود که جهانشاه قره قویونلو بر خلاف امیر چخماق که فرماندار کاملا تابع شاهرخ در شهر یزد بود یک فرماندار مستقل تر به حساب می آمد و به علاوه ساخت قیصریه نیز از ابتکارات وی بود که در شهر یزد وجود ندارد.

آری، منابع تاریخی مختلف نشان می دهد که در ادوار بعدی دولت های صفویه و قاجاریه در شهرهای مختلف ایران و از روی مدل فرهنگی – اقتصادی قیصریه قره قویونلو زنجان انواع قیصریه ها در شهرهای ایرانی ساخته اند و از جمله در شهرهای اصفهان و شیراز و تهران و تبریز و لار و ... زیرا منابع تاریخی این ادوار تاریخی از آن ها حکایت می دارد و از جمله صفحات 54 و 95 و 390 کتاب رستم التواریخ به قیصریه اصفهان دوره صفویه اشاره می کند و یا صفحات 109 و 193 و 2000 کتاب مرات البلدان به قیصریه اصفهان در دوره صفویه اشاره می کند و یا صفحات 307 و 309 کتاب رستم التواریخ به قیصریه شهر شیراز و به عنوان قیصریه امام قلی خان که (حاکم شهر شیراز در دوره صفویه بود) اشاره می کند و در آن کتاب متذکر می شود که چگونه اوزبک ها و افاغنه با مذهب تندرو حنفی و بعد از مرگ نادر شاه افشار بخشی از قیصریه امام قلی خان را در شهر شیراز خراب کردند و همانطوری که کتاب دارالعرفان هم اشاره کرده است که اوزبک های مزبور در همان دوره تاریخی مسجد جامع جهانشاه قره قویونلو را در شهر زنجان و به دلیل گرایشات شیعی وی تخریب نمودند و یا ممکن است به قیصریه و یا کاروانسرا و یا دیوان اداری وی هم صدماتی زده بودند که صفحه 26 دارالعرفان به آن اشاره کرده است و یا صفحه 350 کتاب عالم آرای نادری که متعلق به دوره افشاریه است به قیصریه اصفهان اشاره می کند و یا صفحات 273 و 275 کتاب تاریخ و جغرافیای دارالسلطنه تبریز که نوشته نادر میرزای قاجار در دوره قاجاریه است اشاره می کند که چگونه قیصریه تبریز که به صورت مزبله ای بود و توسط صاحب دیوان در دوره قاجاریه ساخته شد و به مجموعه بازار صادقیه دوره صفویه تبریز و یا بازار نجف قلی خان دنبلی دوران زندیه در شهر تبریز و به بازار و کاروانسراهای ساخت عباس میرزا نایب السلطنه در شهر تبریز اضافه شد و یا صفحه 134 کتاب فارس نامه ناصری که متعلق به دوره قاجاریه است به قیصریه شهر لار در این دوره تاریخی اشاره می کند و یا صفحه 1039 کتاب مرآت البلدان به قیصریه تهران اشاره می کند که در دوران قاجاریه ساخته شده است اسناد و همه این منابع تاریخ نشان می دهد که قیصریه کوچک زنجان از نخستین قیصریه بازارهای ایرانی است و الگوی فرهنگی ساخت و ساز آن ها به شماره می آید و در ادوار دوره سلجوقیان و ایلخانی و تیموریان و در منابع تاریخی متعلق به این دوران ها هم چیزی به نام قیصریه بازار دیده نمی شود ولی متاسفانه به دلیل فقر فرهنگی و بی تفاوتی میراث فرهنگی زنجان هنوز بازار قیصریه مزبور نظیر بقیه بازارهای زنجان تعمیر و یا بازسازی نشده است و یا توسط برخی افراد فاقد اطلاعات تاریخی برخی حجره های آن که قبلا به این بازار راه داشت تغییر ماهیت یافته و بعد از ساخت خیابان فردوسی در زمان پهلوی درب اصلی مغازه خود را به خیابان فردوسی باز کرده و درب های متعلق به بازار قیصریه را بسته اند، نظیر برخی بانک و یا برخی موسسات که در این ناحیه قرار دارند و نیز تابلویی نیز برای هویت تاریخی آن نصب نشده است.

آری منابع تاریخی مختلف نشان می دهد که قیصریه مزبور زنجان نخستین قیصریه ایرانی می باشد که توسط دولت قره قویونلو و در زمانی که بذرهای این دولت و در شهر زنجان کاشته می شد ساخته شده است، شهری که در 25 کیلومتری سلطانیه به ویرانه ای در دوره ایلخانی و آل جلایر و تیموریان تبدیل شده بود و سلطانیه که حدود 120 سال (یعنی 4 برابر عمر جمهوری اسلامی) هم پایتخت ایران بود و هم مرکز استان زنجان به شماره می آمد و لذا همه روستاهای استان زنجان و یا شهرهای ایرانی کالاهای تجاری خود را به سلطانیه می بردند که حمداله مستوفی در کتاب نزهه القلوب به آن اشاره کرده است ، ولی از آنجا که جهانشاه قره قویونلو ضدیت عمیقی با قوم مغول و تسلط سیاسی آنان بر کشور ایران داشت ترجیح داد که با ساخت این قیصریه و بازار خود در شهر زنجان به مرکزیت یافتن اقتصادی شهر زنجان و در مقابل شهر سلطانیه رسمیت اداری بدهد که بقایای قوم مغول آن را به عنوان مرکز تجاری و اقتصادی خود قرار داده بودند و با عادت دادن روستاییان استان به خرید از شهر زنجان به جای شهر سلطانیه ترتیبی اتخاذ نماید که بقایای قوم مغول از شهر سلطانیه کوچ کرده و به خارج از ایران بروند و به علاوه قره قویونلو با جنگ های بزرگی که با دولت تیموریان آغاز کرده بود و از جمله جنگ پدرش قره یوسف که بارها با تیمورلنگ درگیر شده بود و یا در طی چند سال بعد از مرگ تیمور لنگ که اقوام قره قویونلو زدند و میرانشاه فرزند تیمور را کشتند که از سلطانیه تا شهرهای آذربایجان حاکم منطقه ای بود و لذا همه شهرهای سلطانیه تا آذربایجان به دست آن ها افتاد و یا شاهرخ تیموری هم ناچار شد که در دوران خودش فقط 3 جنگ بزرگ و مهم با آن ها داشته باشد و از جمله جنگ های ناحیه وان و یا دشت سلماس و یا جنگ سردرود آذربایجان است که آن ها با شاهرخ تیموری داشتند و با آنکه شاهرخ تیموری نظیر پدرش تیمور لنگ مرد شجاعی بود و 200 هزار لشگر به مقابله آنان آورده بود ولی از شجاعت قره قویونلوها آن قدر می ترسید که دستور داده بود تا 12000 بار سوره فتح را بخوانند تا شاید فتح جنگی در جنگ با قره قویونلوها نصیب وی شود، که منابع تاریخ به آن اشاره کرد‌ه‌اند و عاقبت هم ناچار شد که بعد از مرگ قره یوسف قره قویونلوحاکمیت اسکندر میرزا را بر شهرهای آذربایجان و یا حاکمیت جهان شاه میرزا قره قویونلو و پسر کوچکتر را به زنجان و سلطانیه بپذیرد که سردار شجاعی در زمان اوایل جوانی اش بر ارتش پدر بود و بر شهرهای سلطانیه و زنجان و طارم و قیدار و غیره حاکم شد و بازار پایین زنجان در این دوره ساخته شد که 18 سال آن و در زمان حکومت شاهرخ در مابقی مناطق ایران بود که از سلطانیه به آن طرف تر ایرانی محسوب می شد و یا 31 سال آن ادوار تاریخی نیز در دوران سلطنت جهان شاه مزبور بر کل کشور بود و وی بقایای تیموریان را با جنگ های مختلف خود از بقیه نقاط ایران خارج ساخت و تا هرات و سمرقند (یعنی پایتخت های تیموریان) را گرفت.

تذکر تاریخی: فلسفه وجودی 3 دروازه در جنوب شهر زنجان به خاطر آن بود که راه قدیمی زنجان به تبریز و سلطانیه و ری صرفا از کنار رودخانه زنجانرود می گذشت که کاروان های تجاری از سایه درختان مسیر رودخانه و آب رودخانه مزبور در هنگام مسافرت استفاده بکنند و تنها در سال های معاصر جاده ترانزیت و آسفالته آن به مناطق بالاتر کشیده شده است.

تذکر حقوقی: رعایت حقوق مولف و نشریه الزام قانونی است.