ایران شناسی - قوم شناسی - جامعه شناسی

شهرسازی زنجان و تحولاتش در دوره احمدشاه و دوره پهلوی

از: دکتر محمد خالقی مقدم – جامعه شناس شهری

اقتصاد زنجان و کالبد شهری زنجان در اوائل دوره ناصرالدین شاه با وقوع فتنه بابیه در زنجان فرو پاشید و در طی یک جنگ 11 ماهه میان سکنه شهر و ارتش قاجاریه. دو سوم کالبد شهر زنجان ویران شد و اقتصاد گذشته فئودالی- دامداری آن نیز فرو پاشید و برای بقای حیات اقتصاد شهری دوباره خود ناچاراً به اقتصاد تجاری وابسته به سرمایه داری متکی شد و همزمان با این دو نوع از تحول سیاسی-نظامی-ساختار کالبدی شهرسازی زنجان نیز عمیقاً دچار تحولات کالبدی شد و در حوزه مشاغل شهری وابسته به نظام اقتصادی وابسته به بانک استقراضی روسیه گردید. و بعبارت دیگر بانک استقراضی روسیه از گذشته ،شعبه ای از کمپانی هند شرقی بود. که در زمان صفویه، شعبه روسی آن بنام" کمپانی مسکوی" در روسیه تأسیس شده بود. و بنام کمپانی مسکو خدمات تسلیحاتی زیادی به شاه طهماسب و شاه عباس نمود و نیز در دوره قاجاریه هم خاندان تزار روسیه آن و یا بانک مرکزی وکشاورزی روسیه هم که در ایران سرمایه گذاری می کرد. و بنام بانک استقراضی روسیه نامیده می شد بقایای آن سیستم بود. و زمانی که ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه و نوه هایش به دلیل بوالهوسی های زیاد خود، مقدار معتنابهی قرض خارجی بالا آوردند و لذا با همدستی حقوقی نخست وزیرانش به نامهای میرزا حسین خان سپهسالار و یا امین السلطان و غیره "قرارداد رویتر" را بستند و یا در "قرارداد رژی" و "قرارداد لاتاری" و "قرار داد مسافرت به فرنگ" و ... دهها کرور پول از بانک استقراضی روسیه وام کلان گرفتند و در ازای آن هم املاک خالصه زراعی و تجاری و یا روستاهای ایران و یا درآمدهای گمرک و معادن ایران را بعنوان تضمین بازپرداخت آن وام های قرضی خود به گرو بانک استقراضی مزبور دادند و لذا بسیاری از شهرهای شمالی و  شمال غربی و شمال شرقی ایران هم از همان زمان به حیطه نفوذ اقتصادی بانک استقراضی روسیه و شرکت های روسی و قزاق های روسی افتاد و یا شهرهای جنوبی ایران نیز از خط الرأس کرمانشاه بطرف اصفهان و یزد و غیره به حوزه اقتصاد بانک شاهنشاهی انگلیسی درآمد و بوسیله نیروهای هندی –برمه ای و  پلیس جنوب ایران اداره می شد.

آری زنجان نیز از دوره دوم حکومت ناصرالدین شاه نظیر شهرهای مشهد، تبریز، رشت، انزلی، بندر ترکمن و نیشابور و شاهرود و رضائیه و همدان و سلطان آباد  و غیره بود ولذا در حوزه نفوذ اقتصادی بانک استقراضی روسیه قرار گرفت و از همان موقع هم ساختار اقتصادی- نظامی و شهرسازی آن نیز دگرگون شد.

و همانطوریکه کتاب منتخب التواریخ در ص 84 خود می نویسد که در زنجان دوره ناصرالدین شاه دو فوج نظامی بنام های " فوج قدیم" و جدید خمسه" وجود داشت که 1500 عضو داشت و 500 نفر هم شاهسون های افشار دویران افشار و غیره حومه ی در آن سیستم بودند. ولی با تحولات اجتماعی مزبور در ادوار تاریخی بعدی، یعنی در دوره احمدشاه به سه گروهان ژاندارمری و با ریاست افسران سوئدی تبدیل شد و یا بصورت فوج بریگادقزاق درآمدند که با ریاست افسران روسی بودند.

و در راستای همین امر هم، ساختار اداری زنجان دگرگونی یافت. زیرا به نقل کتاب "الماثر و آلاثار" و یا کتاب «شرح زندگانی من» عبدالله مستوفی، ادارات جدید در زنجان و یا پرسنل اداری جدیدش به نام محمدحسین میرزا "مدیر گمرک زنجان و خمسه" پدید آمد و یا میرزا احمد امین . مسئول دفتر مستوفی خمسه بوجود آمد و یا پیشکار مالیه خمسه و یا امین مالیه خمسه و یا اشخاصی نظیر مسعود الحکما و یا افرادی نظیر دبیر همایون  بوجود  آمدندکه رئیس بلدیه بود و در ادوار قبلی شهر وجود نداشتند و به نقل کتاب "مستخدمین بلژیکی در خدمت دولت ایران" و در ص 296 آن کتاب در زنجان افرادی نظیر مهندس نقشه کش و یا ممیز مالیاتی و یا مسئول دفتر خزانه داری و یا رئیس مالیه و یا رسومات بوجود آمد و یا ماشین نویس و معاون با تجربه در امور جاری کشور بوجود آمد و یا به نقل ص 144 کتاب "دیپلماتهای کشورهای ایران و انگلیس،دابلیو، اف ، بی. کانی –نماینده کشور انگلیس در پایان سال 1919 در شهر زنجان بود که قبلاً چنین نماینده ای وجود نداشت و یا به نقل ص 394 کتاب منتخب التواریخ . افرادی بعنوان مستشیرالدوله اداری شدند [ فردی که دارای حمام کوچه مستشیر الدوله در خیابان سعدی وسط زنجان است] و یا افرادی بنام بنان همایون. منشی باشی حکومت خمسه و غیره پدید آمدند و یا به نقل ص 707 و 687 کتاب مرآت الوقایع مظفری. وزیر همایون حاکم زنجان که از کاشان فرستاده شده بود و در دوره مظفرالدین شاه و احمد شاه مأمور ایجاد مدرسه فره وشی در زنجان شد و بدنبالش نیز مدرسه اسعدیه بوجود آمد و یا با ایجاد این نوع مدارس جدید نیز که به استخدام معلمان درسی جدیدی در زنجان پرداخته شد و معلمان شهر زیاد شدند و بعلاوه تحولاتی هم در ساختمان های اداری و یا در دارالحکومه قاجاریه نسبت به ادوار سابق زنجان بوجود آمد. و یا روش های اداری حاکمان قبلی خمسه در روش اداره زنجان ، دگرگون شد و دیگر روش ها اداری حکمرانان سابق قاجاریه در زنجان تعقیب نمی شد که بانیان اولیه آن افرادی نظیرسراج الملک ویاناصر قلی خان  عمیدالملک و یا وجیهه الله میرزا و یا مجدالدوله و یا عزالدوله و یا علاءالدوله و یا عبدالعلی میرزا و یا احتشام السلطنه و یا سالار الدوله  و یا نیرالمّمالک و غیره بودند که قاجاریه این نوع حکمرانها را از دوره فتحعلیشاه و عبدالله میرزا (فرزندش) دائماً به زنجان میفرستاد.

و بعلاوه با ازدیاد اشراف جدید و یا اقشار جدیدشهری و یا اقشار تجاری جدید در زنجان، قشربندی جدیدی در شهر بوجود آمد که به نحوی در رابطه اقتصاد تجاری با بانکداری و نظام استقراضی ایران و روسیه بودند و نیز به نقل ص 456 کتاب مرآت الوقایع مظفری . متمولینی بودند که نظیر حاج اشرف الملک بود و یا به نقل کتب دیگر تاریخ، افرادی نظیر حاجی میر بهاء ( صاحب قلعه میربهاء ویا پل میربهاء و یا حمام میربهاء و مسجد میربهاءدر زنجان بود ویا ملک التجار ( صاحب کاروانسرای ملک التجاردر بازار زنجان )بود و یا حاجی عبدالحسین تاجر بود [صاحب قلعه چه حاجی عبدالحسین در چهارراه پائین زنجان بود) و یا حاجی علیقلی تاجر( صاحب کاروانسرای علی قلی و حمام علیقلی در زنجان) بود و یا ناصر نظام( صاحب کاروانسرا و کوچه ناصر نظام در زنجان) بود و یا حاجی ابراهیم تاجر [ صاحب حمام حاجی ابراهیم در بازار بود] و یا حاجی اسماعیل تاجر و یا حاجی شامی [ صاحب کاروانسرای حاجی شامی بالا و پائین در بازار) بود و یا حاجی مؤتمن و غیره بودند و نیز در همین دوره تاریخی،تعداد زیادی مسجد و یا تکیه جدیدو در اواخر دوره قاجاریه در زنجان ساخته شد که 16-17 مسجد مزبور در دوره اواخر قاجاریه ساخته شدند و « تنها سه مسجد قدیمی از دوره قراقوینلوو صفویه و زندیه در زنجان وجود داشتند و یکی از آن مسجدها هم مسجد جمیله خانم [ خواهر ذوالفقاری ها] در همین ایام و در دوره قاجاریه در نزدیکی سبزه میدان ساخته شد.

تاجرانی که با بانک استقراضی روسیه کار می کردند.و دو سال قبل از جنگ اول جهانی هم، به نقل ص 122 کتاب "گاهشمار روابط ایران و انگلیس" در سال 1912 و در دوره احمد شاه .در سال [ 1320 قمری]  علما و تجار زنجان از سروالتر تونلی سفیر انگلیس درتهران، تقاضای بازگرداندن محمدعلی شاه مخلوع را کردند و یا حاج داداش که از اطرافیان شعاع السلطنه، فرزند مظفرالدین شاه بود و بعد از خراب شدن گرمابه و کاروانسرای گلشن در بازار زنجان [ به نقل ناسخ التواریخ] . حمام حاج داداش و یا آسیاب آنرا در بازار زنجا ن و با پول بانک استقراضی بازسازی کرد.که امروزه محل فعلی سفره خانه سنتی حاج داداش در بازار شده است. و وی و یاشعاع السلطنه هر دو با بانک استقراضی روسیه همکاری می کردند.

و نیز لازم به ذکر است که در این دوره تاریخی ، تاجران مزبور ، نفت دبّه ای و یا قلع و نوشادر مسگری و یا قند و شکر و یا پارچه و یا بشقاب و کاسه چینی و یا سیگار و توتون و یا .سماور نیکلای روسی ویا حلبی جات را از روسیه و باکو وارد بازار زنجان می کردند و در آن شهر به مردمش  و یا به سکنه اطرافش می فروختند.

و همانطوریکه در این دوره تاریخی، در نواحی شمالی ایران هم به نقل کتاب «رفیع الملک» صدها تجارتخانه روسی در ایران بود و یا شرکتهای روسی در شهرهای شمالی و شمال غربی و یا شرقی ایران بوجود آمده بودند نظیر مشهد، بندرترکمن ، بابلسر و رشت ،انزلی و نیز در تبریز و ارومیه بوجود آمده بودند و نیز تجارتخانه های زنجان هم در ارتباط با تجارتخانه های روسی، در دوره احمدشاه تکامل بیشتری یافتند و یا جایگزین مخروبه های زنجان دوره ناصرالدین شاه شدند...

و نیز به نقل کتاب های "دیده ها و شنیده ها" و یا کتاب "بسوی شرق" و یا کتاب"جنگ انگلیس و عثمانی در بین النهرین" و یا در کتاب بیوگرافی سیدضیاء الدین طباطبائی و غیره" و با سقوط بغداد بدست انگلیسی های در سال 1917 میلادی و با رژه 000/300 نفر سرباز هندی در شهر بغداد در سال 1917 و برای اینکه ارتش روسی سهمی از تسخیر خاورمیانه نداشته باشد . انقلاب اکتبر در همان ایام 1917 در روسیه بوجود آمد و چند سال بعد هم در طی قرارداد تروتسکی با ایران و غیره شرکت های روسی در شمال ایران امتیازات خود را به شرکت های انگلیسی در دوره رضاشاه انتقال ملکی دادند که میلسپوی آمریکایی آنها را رتق و فتق مالی می کرد و یا زمینه ای برای کودتای رضاخانی و سید ضیاء فراهم کردند که ژنرال آیرونساید افسر نظامی ارشد انگلیسی در بغداد بانی آن برنامه بودو رضاخان را از بریگاد قزاق همدان برگزید و به سلطنت ایران رساند و یا قزاقهای شمالی ایران و یا پلیس جنوب و یا گروهانهای ژاندارمری را در اختیار رسمی او و بعنوان "قشون پهلوی" قرار داد.

و شهر زنجان نیز در مسیر راههای ارتباطی  بغداد- باکو بود که چاه های نفت مهم انگلیسی در آنشهر باکو بود و برای حفظ خطوط ارتباط نظامی مسیر مزبور– پادگانهای انگلیسی در مسیر جاده مزبور به پیشنهاد انگلیسی ها در دوره رضاشاه،قرار شد که زنجان جزو استان یکم ایران باشد (و به مرکزیت شهر رشت و یاگیلان، یعنی زنجان فرمانداری مستقل و یا ایالت نیمه مستقل در این استان یکم شد) و در ایام بعدی هم بخاطر اهمیتش فرمانداری کل گردید و در سال 1352 شمسی نیز بعنوان مرکز استان زنجان گردید و نیز به نقل ص600 کتاب «عملیات در ایران»  و در اواخر جنگ اول جهانی ، و جهت حفظ راههای ارتباطی این ناحیه ایران به باکو و بغداد، چندین توپخانه صحرائی ، سلطنتی انگلیسی در مکان جغرافیایی ده علی آباد زنجان (محل کنونی کوی فرهنگ زنجان و احتمالاً آمادگاه و غیره کنونی مستقر گردید.)

و نیز به نقل صفحه 456 کتاب «عملیات در ایران» روسها موظف شدند که در این سالها، نیروهای قزاق خود را از 6000 نفر   به  12000 نفر افزایش بدهند و یا با استقرار نیروهای انگلیسی در سال 1918 در محور زنجان – بیجار و سنندج ضروری شمرده شد و یا به نقل ص  243 کتاب "ایران و جنگ اول جهانی" ،تعداد زیادی قزاق روسی مامور حفظ راهها و یا وسایل پست و امکانات تردد در راههای این منطقه شمال غرب ایران شدند . تا کاروانهای تجاری مختلف ، با امنیت لازم در این راههای غربی ایران تردد بکنند و یا دچار سرقت و دستبردهای روستایی نگردند.

و نیز لازم به ذکر است که در طی 4 سالی که جنگ اول جهانی ادامه داشت (از سال 1914 الی 1918 میلادی) ارتش روسیه،هم مدتها در شهرهای شمالی وشمال غربی ایران حضور داشتند و از جمله در شهر زنجان مستقر بودند و نیز نخستین تحولات کالبد شهرسازی زنجان و بعد از ویرانی زنجان در فتنه بابیه . تنها زمانی بود که امین السلطان "نخست وزیر ناصرالدین شاه" و به هنگام سفر سوم شاه وبا نخست وزیرش به فرنگستان می رفت ویا از مسیر زنجان و راه های روسیه می گذشتند و لذااحتشام السلطنته را بجای امین الحضره (برادر امین السلطان)  حاکم زنجان نموده بود تا به تحولات اقتصادی زنجان اقدام تازه بکند و یا ریاست نظامیان قوای افشار و دویران خمسه را به احتشام السلطنه تحویل داد که قبلا خود امین السلطان ریاست نظامی آن را از روسای محلی سابق زنجان و به زوراخذ کرده بود . و این بار به نیابت از خودش به،احتشام السلطنه در زنجان واگذار می کند که احتشام السلطنه نیز در کتاب خاطراتش به آن پدیده اشاره می نماید. و چونکه امین السلطان به نقل "کتاب حقوق بگیران انگلیس در ایران" و یا به نقل کتاب "عصر بی خبری" و ... مهمترین عامل روسیه در ایران بود و یا همکاری وسیعی با بانک استقراض روسیه داشت و یا تعداد زیادی وام از بانک استقراضی روسیه و برای ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه  اخذکرده بود و در عوض نیزبرای تضمین بازپرداختش قراردادهای تجاری مختلف با شرکت های روسی در شهرهای شمالی و شمال غربی ایران بسته بود و بهمین دلیل هم زنجان نیز در شمال غربی ایران، به توصیه وی بیشتر وابسته به بانک استقراض روسیه گردید و همانطوریکه پارک اتابک در تهران هم و یا منزلش در زرگنده تهران را نیز واگذار به سفارت ییلاقی و یا قشلاقی روسیه در تهران می کند و در زنجان نیز احتشام السلطنه را به نیابت از طرف خودش و بجای امین الحضره (برادرش) حاکم زنجان کرده بود و لذا به او توصیه می کند که مسیر چاپارخانه قدیمی زنجان را (جنب دروازه تهران در شهر زنجان را)که امروزه (در جنب پاساژ مجتمع تجاری نور زنجان و جنب امامزاده زنجان است) خیابانکشی جدیدی بکند. تا چاپارخانه مزبور را در جنب دروازه تهران زنجان و از طریق خیابانکشی جدید مزبور به حجره های بازار اصلی زنجان وصل بکند( که وی در خاطراتش به آن پدیده در زنجان اشاره می کند)و چاپارخانه ای که از قدیم متعلق به دولت ایران بود و بعد از ناصرالدین شاه هم بصورت چاپارخانه جدید تجاری و وابسته به اداره پست انگلیس درآمده بودو نیز بصورت یک انبار گمرک کالاهای انگلیسی در شرق زنجان قرار داشت و امروزه بقایایش هم به چهار کاروانسرای متروک و تفکیک شده قدیمی و چسبیده به هم تبدیل شده است که در جنب پاساژ مجتمع نور زنجان قرار دارند. و مادام دیولافوا در ص94 کتاب خود، آن چاپارخانه زنجان را از نزدیک دیده بود و از آن بحث می کند که در زمان وی مسئولیتش با محمودآقاخان بود و بعداً با حمایت های آنان حمام حاجی علیقلی تاجرنیز در جنب همان چاپارخانه ساخته شد تا مسافران کاروانهای خسته راه، در آن حمام استحمام بکنند. و نیز کارخانه آرد جاوید زنجان هم در آن سوی چاپارخانه مزبور ساخته شد که امروزه بصورت پاساژ جدید و مدرن مجتمع نور درآمده است. و یا به نقل کتاب "تاریخ دار العرفان خمسه"  این چاپارخانه قدیمی زنجان بقایای، یک کاروانسرای قدیمی بود که در دوره  شاهرخ تیموری  و در دهه 30-820  قمری و در جنب دروازه شرقی زنجان و در دوره شاهرخ تیموری ساخته بود.ند

به این کاروانسرای پستخانه زنجان در دوره قاجاریه ص 43 کتاب "خاطرات بصیرالملک" اشاره می کند و یا صفحه 2408 کتاب "روزنامه خاطرات سید محمد کمره ای" به این چاپارخانه زنجان و در این دوره تاریخی قاجاریه اشاره می کند . و نیز در این دوره تاریخی "خاطرات اعتمادالسلطنه" به احتساب الملک حسن "حاکم خمسه"اشاره دارد و نیز اوژن اوبن فرانسوی که در این دوره تاریخی از زنجان می گذرد و به حکومت جلال الدوله در زنجان و بازار زنجان در صفحات 39 و 40 کتاب خود اشاره می کند و یا کتاب "خاطرات عین السلطنه" در سال 1320 قمری و در صفحه 996 کتاب خود به اجزای حکومت زنجان در این دوره تاریخی اشاره می کند و نیز کتاب "تاریخ بیداری ایرانیان" در صفحه 505 خود به معین الدوله حاکم زنجان در این دوره اشاره دارد و نیز "کتاب ایران و جنگ جهانی اول " در صفحه 228 خود از امیر معتمد معاون حکومت زنجان در جنگ جهانی اول بحث می کند . و بعلاوه "کتاب کویرهای ایران "در صفحه 42- 43 خود ، از دیوارهای گلی زنجان و محل اقامت وزیر همایون حاکم زنجان و از پزشک دیوان خانه حکومتی زنجان در این دوره تاریخی بحث می کند.

آری سفرنامه احتشام السلطنه در صفحات مختلف خود به حوادث احداث این نوع خیابانکشی زنجان در دوره مزبور اشاره می کند و  از این طریق، چاپارخانه و گمرگ آن در دروازه تهران بسوی بازارسرپوشیده زنجان وصل می شود که امروزه بنام خیابان مسگرها تا درب همان بازار در خیابان سعدی جنوبی را بوجود می آورد.

و در همین دوره تاریخی است که تعدادی صنعتگر ارمنی و یا تاجر ارمنی در کوچه ارمنی های زنجان مستقر می گردند و یا در حجره های کاروانسرای ناصر نظام بازار زنجان، تعدادی تاجر یهودی فعالیت می کردند که با بانک استقراض روسیه و یا با بانک شاهنشاهی همکاری داشتند. و منزل اغلب آنها در محله ی جهودهای بازار پائین بود و بعد از انقلاب از ایران رفتند .

و بعلاوه با کودتای سید ضیاء الدین طباطبایی و رضاشاه در سال 1299 شمسی و به نقل ص 23 جلد 22 کتاب "کارگزاران فرهنگ و سیاست" در ابتدای  همان کودتا، "سالار منصور قزوینی" حاکم زنجان در کابینه سید ضیاء تعیین می گردد و یا بجای وزیر همایون و سالار الدوله و نیرالممالک  وجلال الدوله حاکم می شود که بعد از مظفرالدین شاه حاکم زنجان بودند .

و لازم به ذکر است که در این دوره تاریخی یعنی در اوایل حکومت پهلوی هنوز زنجان در درون یک قلعه شهری قرار داشت و پنج دروازه داشت که شامل دروازه تهران و یا تبریز و رشت و دروازه ارک و دروازه قلتوق (یا گروس) کردستان بود و نیز کوچه های زنجان هم در این دوره تاریخی اغلب کج و معوج و پیچ در پیچ بود ندو زنجان دارای تعدادی محلات بود که اغلب در درون قلعه قرار داشتند ولی در اواخر قاجاریه تعدادی محله هم خارج قلعه نیز شکل گرفت که نظیر محلات بیرون از قلعه جغریه و یا گونیه و فرجیه و یا حق وردی و یا محلات تکیه قهرمان و یا محله دباغ ها و دگرمان ارخی و غیره بودند و نیز در این دوره تاریخی شهر زنجان 23 آب انبار داشت و نیز 34 قنات آبیاری داشت و بعلاوه بازار بزرگی داشت که شرقی- غربی بود و خود شهر هم به دو ناحیه اشاقی باش و یوخاری باش تقسیم می شد و زمانی که رضاشاه برای سرکوب اسماعیل آقا سمیتقو به آذربایجان غربی می رفت هنوز زنجان خیابانی نداشت و در افکار عمومی شایع است که زمانی که ماشین سمیتقومی خواست از زنجان بگذرد. از وسط بازار زنجان گذشته بود و بعدا برای اینکه بافت سنتی بازار بهم نخورد، طراحی شکل گیری خیابان امام زنجان (پهلوی سابق) طوری انجام شده بود که به موازات آن بازار کشیده شود تا بافت بازار بهم نخورد و و این خیابان پهلوی از شرق شهر و بطرف غرب آن یعنی از میدان قیرباشی زنجان تا چهارراه آن طرفتر مدرسه امیرکبیر (و در محدوده میدان 15 خرداد کنونی) طراحی گردید. که از شمال بازار زنجان می گذشت زیرا در نظام شهرسازی این دوره تاریخی مصوب شده بود که در هر شهر بزرگ ایرانی یک خیابان بزرگ کشیده شود که به تبعیت از خیابان پهلوی تهران باشد و بعلاوه یک بیمارستان بزرگ و یک دبیرستان بزرگ بنام پهلوی در آن شهر ساخته شود ودر زنجان نیز این سه پدیده در زمان رضاشاه اتفاق افتاد. و خیابان پهلوی با ورود ماشین به ایران کشیده شد و تنها کوچه های دروازه های مختلف زنجان به کاروانسراهای بازار بریده می شدند.

و بعلاوه در این دوره تاریخی و دو سه سال بعد از جنگ اول جهانی در سال 1921 میلادی بین دولت ایران و دولت روسیه قرار دارد لغو امتیازات بانک استقراضی و انتقال آنها به شرکت های انگلیسی مطرح گردید. و بعلاوه چونکه برخی از شاهسون های اردبیل به ریاست حاج بابای اردبیلی راه های تجاری اطراف زنجان رامی بستند و یا به زنجان حمله کرده ویا آن را مسخر کرده و لذا در برابر تحرکات آنها، ماژور محمودخان فولادی از طرف بریگاد قزاق تهران، به شهر زنجان فرستاده شد و سپس سه گروهان ژاندارم به سرکردگی سلطان تورج میرزا به زنجان آمدند. )و گرچه این گروهان ها، سربازانی با شناسنامه ایرانی داشتند ولی اغلب افسران آنها سوئدی بودند و به پیشنهاد انگلیسی ها و برای نگهداری راه های تجاری ایران استخدام شده بودند و مکان اولیه استقرار ژاندارمری مزبور  نیز در بالای دروازه رشت زنجان قرار داشت و در اول خیابان صفا- و روبروی دبیرستان پهلوی بود که امروزه نیروی انتظامی و یا بیمارستان امام علی شده است و قزاق ها نیز در زنجان هم جایگزین دوفوج قدیمی و جدید خمسه شده بودند که در ایام قبلی از عشایر اطراف زنجان و حومه بودند و شامل افشارهای دویران و غیره بودند.

آری در همین امام حکومت احمدشاه که هنوز چهار سال بعد از کودتا نیز احمدشاه از ایران نرفته بود مظهر قنات سرچشمه زنجان در پشت عمارت ذوالفقاری زنجان واقع بود و دروسط خیابان طالقانی قرار داشت و مظهر قناتش در سرچشمه واقع بود و به حیاط منزل ذوالفقاری هم با تنبوشه کشیده می شد ولذا محل آبیاری اهالی محلات اعیان نشین وسط شهر بود و منشاء قنات آن نیز از ده سایان اطراف زنجان نشأت می گرفت و در شمال شرق زنجان نیز قنات میربهاء در بیرون دروازه رشت قرار داشت و بعلاوه آبیاری غرب زنجان نیز از قنات حاج یوسف در آن طرف میدان ارک تامین میشد. و بعلاوه اداره بلدیه زنجان نیز از دوران ناصرالدین شاه و با اهتمام فرخ خان امین الدوله که در تهران شکل گرفته بود و در زنجان نیز شکل گرفت ودر دوره احمدشاه نیز حسین خان کاووسی (دبیرهمایون) و از خانواده وزیر همایون و حاکم قبلی زنجان مسئول بلدیه گردید که نخستین شهردار زنجان در دوره احمدشاه بود و تا سال 1304 شهردار زنجان بود و از سال 1304 الی 1305 هم میرزا فضل الله دبیر مفخم بجای وی رئیس بلدیه گردید . و از سال 1305 به بعدهم و تا سال 1309 ، حاج علی اکبر توفیقی شهردار زنجان و رئیس بلدیه زنجان و در دوره رضاشاه گردید. و منزل وی هم در جنب مسجد شکرالله میرزا قاجار در خیابان جاوید زنجان بود و در این دوره تاریخی موظف گردیده بود که چند وظیفه مهم بلدیه را در شهر زنجان نیز تعقیب بکند که یکی از آنها ایجاد رختشویخانه زنجان بود ولذا در سال 1307 در محله چوقور باباجمال زنجان (گود باباجمال) ساخته شد که آب آن رختشویخانه هم از قنات حاج میربها و قلعه چه حاج میربهاء و در جنب دبیرستان پهلوی حرکت می کرد و از دروازه رشت وارد شهر می شد و سپس در سرازیری وارد محله گود بایا جمال شده و از آنجا وارد حفره رختشویخانه می شد و معصومه خانم سرپرستی این رختشویخانه را هم بعهده داشت که اهل شهر زنجان نیز رخت و لباس خود را به آنجا برده و در زیر سقف سرپوشیده، اش ، آنها را شسته و به منزل می بردند و دیگری ایجاد "صحّیه بلدیه" بود که احتمالا اولین درمانگاه زنجان می باشد و ممکن است که درمانگاه قیزلار باغی زنجان در جنب دبیرستان امیرکبیرباشد که امروزه مکان اداره ی بهداشت شهر زنجان شده است و "درمانگاه فخیم الدوله" می گفتند باشد که از خویشاوندان ذوالفقاری ها بود و دیگر آنکه مسئول ایجاد یک کشتارگاه جدید در زنجان بود که بهداشت شهری را رعایت بکند و آن را در خیابان خیام ایجاد کرد که امروزه به یکی از ساختمان ها میراث فرهنگی تبدیل شده است و چهارمی ایجاد نواخانه و دارالایتام بود که حدود 130 الی 170 نفر را در جنب حسینیه زنجان تامین مالی میکرد و از درآمد بلدیه به آنها کمک می داد و امروزه تخریب گردیده است و پنجمی ایجاد یک مدرسه جدید به نام" مدرسه توفیق" بود که در خیابان طالقانی و جنب سرچشمه زنجان می باشد که در سال 1309 شمسی ساخته شد و بعلاوه تاسیس مدارس فره وشی ویا اسعدیه زنجان و یک مدرسه خصوصی دیگرهم به نام مدرسه علمیه نیز در دوره اواخر قاجاریه اتفاق افتاده بود و ششمی هم ایجاد یک" آب بند" برای استفاده از سیلاب های شمال شهر زنجان بود که در سال 1309 شمسی بوسیله مهندس ایوب خان ساخته شده بود و هفتمی  نیزایجاد "واحد اطفائیه زنجان" و به تبعیت از اطفائیه تهران بود که در این رابطه یک آتش نشانی کوچک و در کوچه آتش نشانی اطراف میدان ارک بوجود آورد و هشتمی نیز سنگ فرش کردن برخی معابر زنجان بود که زمستان ها با آمدن باران و برف گل آلود می شدند و دیگری هم حمل تل های خاکی مخروبه شهر زنجان به خارج از شهر بود و از جمله خاکبرداری از تل مخروبه محله نصرالله خان بود که در فتنه بابیه تخریب شده بود و مدیریت بلدیه وی نیز  تا سال 1310 شمسی ادامه داشت و در این دوره تاریخی هم بافت اداری زنجان در محل سابق دارالحکومه زنجان واقع بود ودر ناحیه سبزه میدان قرار داشت و بخشی از دارالحکومه هم به شهربانی جدید(نظمیه) دوره رضاشاه تبدیل شده بود و در جنب آن نیز زندان سبزه میدان قرار داشت که اخیراً تخریب شده است و نیز در پشت آن ناحیه هم ساختمان قدیمی" عدلیه" زنجان قرار داشت ویا "ساختمان مالیه" دوران قاجاریه قرار داشت که قبلا عمارت دارالحکومه قاجار بوده و در ایام اصلاحات مالی مسیونوژ بلژیکی ،تحول اداری یافته بود و بوسیله برخی پیشکاران و مستشاران مالی تعمیر شده بود و ممیزان مالیاتی جدید درآن ساختمان پدید آمده بودند و در روبروی آن نیز "ساختمان بلدیه زنجان" بود که متعلق به عمارت وزیر نظام بود که در پشت ساختمان ذوالفقاری قرار داشت که مدتی هم به" اداره بلدیه "زنجان اختصاص یافت ولی بعد از انقلاب تخریب شد و آنگاه مکان ایستگاه های اتوبوس های زنجان شد  و دیگری" ساختمان پست و تلگراف "زنجان بود که کتاب" المأثروالاثار" به آن اشاره می کند و در زیر نظر اداره دارائی زنجان شکل گرفته بود و یک ساختمان هم به "اداره اوقاف و معارف زنجان" اختصاص داشت که بعدا به کاروانسرا سنگی زنجان انتقال یافت و بعدا بخشی از" اداره معارف زنجان" نیز به یکی از کوچه های خیابان سعدی منتقل گردید و امروزه اداره اوقاف در جنب امامزاده ابراهیم شهر قرار دارد و یا درآمد اداره معارف نیز قرار بود که از 5% درآمد بلدیه زنجان تغذیه بکند و یا صرف هزینه اداره آموزش و پرورش جدید بکند و بعلاوه در دوره رضاشاه یک ساختمانی در سبزه میدان زنجان و در پشت منزل حمیدخان ذورالفقاری قرار داشت که مدت ها به "اداره قند و شکر و دخانیات زنجان" و اخذ مالیات آن اختصاص داشت و بعلاوه در این دوره تاریخی خانواده خطیبی ها در حسابداری شهرداری بودند و در زیر نظر" اداره مالیه" عمل می کرد و این" چند مجموعه اداری" زنجان هم همگی در جنب دارالحکومه زنجان قرار داشتند که قبلاً متعلق به حاکمان قاجار زنجان بود ولی در دوره پهلوی به فرمانداران رضاشاه متعلق شده بود و در زیر نظر" وزارت داخله تهران" عمل می کردند و لذا در ساختمان دارالحکومه قدیمی زنجان نیز مدتی مظفر الملک در دوره رضاشاه حاکم شهر بود و سپس میرزا محمدخان فهیم و آنگاه میرزا علی اکبرخان نصرت الملک به حکومت زنجان گمارده شدند. و در سال 1315 تا 1319شمسی هم محمد منتقم فرماندار کل زنجان و از سوی وزارت داخله تهران تعیین شد و بعلاوه بعد از آمدن متفقین به ایران و در سال 1322 الی 1326 شمسی احتشامی وسپس مشایخی فرماندار زنجان شد و بعد از وی نیز روس ها فهیمی را فرماندار زنجان کردند و بعد از وی نیز نقابت در سال 1326 فرماندار شد و احتمالا بعدا ناصرخان ذوالفقاری بودونیز به نقل صفحات 276 و411 کتاب "اسناد مطبوعات در دوره کودتا"  سلطانی  فرماندار زنجان در سالهای 32 الی  34ش بودوآنگاه در دوره های بعدی رحمانیان و سپس احسان الله حقیقی  وهوشنگ امیر بهزادی ونصرت الله شیلانی وارسطو فخر شفائی فرماندار کل زنجان شدند و در سال 1352 و بعد از تصویب استان شدن زنجان هم، هدایتی استاندار زنجان گردید.

بعلاوه لازم به یادآوری است که از نوآوری های شهری زنجان در دوره رضاشاه یکی این بود که رضاخان امیراشجع، از نواده های عبدالله خان افشار اوصانلو راکه حاکم قدیمی زنجان بودو در محله خیابان طالقانی منزل داشت، نخستین چراغ برق زنجان را نصب کرد و سپس باعث راه اندازی نخستین رادیو در زنجان بود و بعلاوه خانواده مستشیرالدوله هم در همین محله اعیان نشین و در کوچه مستشیرالدوله زنجان و درخیابان سعدی وسط، نخستین حمام دوشی زنجان را بوجود آورد و آنگاه حاج میربهاء از تجار مهم زنجان بود که قبلاً پل میربهاء را در زنجانرود و برای انتقال کالای تجاری بیجار به زنجان را ساخته بود و یا مسجد و حمام میربهاء را ساخته بود و یاآب قنات خود را به رختشویخانه زنجان داده بود و بعلاوه یکی از سرمایه داران تبریز هم، بنام حاج محمدعلی شالچی که از تبریز آمده بود و در کوچه شالچی خیابان پهلوی هم منزل داشت ویا در خیابان صفا زنجان و در سال 1316 شمسی اساس نخستین کارخانه صنعتی را گذاشت و کارخانه "سه ستاره کبریت سازی" را در زنجان ساخت و تعدادی کارگر و یا مدیر و حسابدار هم در آن کارخانه به استخدام در آورد . که کوچمشکی هم از اهالی همدان، مدیرعامل آن کارخانه بود و بعدا محله نوسازکوچمشکی را ساخت و بعلاوه از نوآوری های شهری دوران رضاشاه هم، دیگری ساخت" دبیرستان پهلوی" در دوره شهرداری حشمت السلطنه بود که در تاریخ 1312 شمسی ساختمان آن شروع شده بود و در شهریور شمسی1315 به اتمام رسید و در همان سال هم علی اصغر حکمت وزیر معارف کشور در زنجان حضور یافت و به افتتاح این دبیرستان مهم زنجان پرداخت و لازم به یادآوری است که این نوآوری های ساخت مدرسه پهلوی زنجان توسط موسیومارکوف و باقر نظیری طراحی مهندسی شده بود و در زمینی به مساحت 25500 متر مربع و با زیربنای 1940 متر ساخته شده بود و تا انقلاب اسلامی هم 4-5 مدیر دبیرستان داشت واز جمله آقای امام وسیف  وغیره بودند ویا معماری آن هم از نظر داشتن، کتابخانه ی مدرسه ویا سالن نمایش و یا کلاس های مفید و پنجره های جالب و راهرو دراز و آزمایشگاه و دیگر تاسیسات آموزشی اش که 80 سال هم از عمر آن می گذرد و یکی از زیباترین مدارس ایران بعد از دارالفنون می باشد . و در سال 1312ش و در دوره شهرداری میرزا مجیدسپهر شهردار زنجان آغاز شده بود و در بیرون دروازه رشت زنجان و در ابتدای باغ صفائیه ساخته شدو سه سال بعد هم ساختمان آن تکمیل گشت و در آن ناحیه شهرو  جنب  دبیرستان مزبور نیز ساختمان ژاندارمری زنجان قرار داشت . که افسران سوئدی آن هم در بیرون دروازه رشت به حفظ امنیت راه های تجاری زنجان می پرداختند و یابه اخذ پته(مالیات) راهداری برای" خزانه مالیه زنجان: می پرداختند . و سپس در سال 1335 شمسی هم حاج شفیع ابریشمی پایه بیمارستان شفیعیه را در همان خیابان صفای زنجان و بالای ژندارمری را پایه گذاری کرد و آنگاه به تاسیس شرکت برق خمسه پرداخت و بعلاوه در سال های بعدی هم یک کارخانه یخ سازی نیز در بالای همان کارخانه کبریت سازی خیابان صفا ساخته شد و در سال 1340 شمسی هم منبع آب لوله کشی شهر زنجان و در انتهای همان خیابان صفا و میدان کوچمشکی افتتاح شد .

و از نوآوری های شهری دیگر دوران رضاشاه در شهر زنجان هم ایجاد ساختمان گراند هتل و یا ساختمان شیر و خورشید ویا ایجاد "بیمارستان شهناز پهلوی"(بیمارستان شهید بهشتی کنونی)در محدوده دروازه ارک و نزدیک چهارراه سعدی بود که در آن سوی دبیرستان پهلوی هم این نوع تحولات شهرسازی جدید اتفاق افتاد . و این تحولات شهرسازی هم بعد از ساخت و ساز دبیرستان پهلوی اتفاق افتاد و یا از سال 1315 به بعد اتفاق افتاد که مصباح خاوری به مدت دو سال شهردار زنجان گردیده بود و در تداوم کارهای حسین حشمت، کوچه حاج موتمن تاجر را وسیعتر کرد و به نام خیابان حاج موتمن زنجان نامگذاری کرد که از تجار دوره قاجاریه بود و از میدان ارک بطرف چهارراه پهلوی تعریض نمود. و این خیابان کشی موتمن هم در پشت قلعه شمالی شهر زنجان واقع بود که هنوز به موازات این خیابان، از دروازه ارک به طرف دروازه رشت و در جنوب این خیابان کوچه ای قرار دارد و به نام "کوچه قلعه زنجان" نامیده می شود و نیز در این دوره تاریخی، اساس گراند هتل زنجان را به تبعیت از گراند هتل تهران و قزوین شروع کردند و نیز ساختمان شیر و خورشید را پایه گذاری کردند که امروزه محل ساختمان انتقال خون است و نیز در پشت آن ناحیه هم اساس بیمارستان 32 تختخوابی شهناز پهلوی را گذاشتند (نوه رضاشاه پهلوی) و ساختمان آن را از درآمدهای شهرداری زنجان پایه گذاری کردند که قرار بود به 50 تختخوابی برسانند و خاوری شهردار زنجان، دوره رضاشاه هم در این ناحیه، قبرستان دروازه ارک  مزبور را به "باغ ملی" تبدیل نمود و در آن ناحیه تاسیسات جدید شهری ساخت: که نظیر گراند هتل و یا شیر و خورشید  ویا بیمارستان شهناز را ساخت که در پشت آن ناحیه نیز ساختمان آتش نشانی زنجان واقع بود.

و از نوآوری های دیگر شهری دوران رضاشاه در زنجان هم ، طراحی خیابان پهلوی بود که احتمالا در دوران بعد از خاوری اتفاق افتاده است و یا احتمالا در دوران شهرداری محمدحسین دولو و هادی شهنواز  بود و نیز در سال 1317 اولین کارخانه آردسازی گازوئیلی زنجان نیز در این دوره تاریخی تحقق یافت که بعدا به دو کارخانه آرد جاوید و یا آرد خمسه در خیابان پهلوی تبدیل شدند ویا انبار گندم نیز در خیابان دانشسرای زنجان ساخته شد و بعدا به سیلوی زنجان و آرد تابان در شرق زنجان تبدیل گردیدند.

و همانطوری که گفتم در این ایام، طراحی خیابان پهلوی زنجان از شرق شهر به طرف غرب تکمیل می شد و برای اینکه در سال 1318 شمسی نظام راه آهن سراسری ایران به ایستگاه زنجان رسیده بود ولذا طراحی خیابان سعدی جنوبی نیز تا راه آهن زنجان در این دوره تاریخی اتفاق افتاد که اغلب مسگرهای ماهر زنجان هم در این مکان خیابان سعدی جنوبی تجمع یافتند و تعدادی نیز در بازار پائین زنجان بودند  و یا در ناحیه انتهائی مدرسه امیرکبیر در بازار پایین تجمع یافته بودند.

و بعلاوه ساخت خیابان فردوسی نیز در سال های بعد از 1315 اتفاق افتاد که از سبزه میدان به طرف دروازه قلتوق ادامه داشت و یا بازار زنجان را به دو قسمت مجزا تقسیم میکرد و نیز در ساخت خیابان سعدی جنوبی نیز طوری طراحی شده بود که در انتهای آن خیابان علاوه از ایستگاه راه آهن و در بالای آن ناحیه هم (در محل فعلی خیابان خیام، کاریز حیدر قرار داشت) و اطراف آن مکان نیز به کاشت سبزی کاری زنجان اختصاص داشت و بعلاوه در آب همان قنات کاریز حیدر هم رنگرزهای کاروانسراهای حاجی شامی بالا و پایین زنجان و یا رنگرزهای کاروانسرای پاشاخان زنجان خامه های رنگرزی خود را می شستند و نیز در بالای همان کاریز حیدر و در روبروی کاروانسراسنگی در سعدی جنوبی هم کولوک  سردار ذورالفقاری قرار داشت که به نقل تاریخ خمسه و یارستم التواریخ و مجمل التواریخ محمدامین گلستانه( قلعه نظامی ذوالفقار خان افشار ایرلوی) دوره ی زندیه  واقع بود و یا به نقل ناسخ التواریخ در فتنه بابیه تخریب شده بود و لذا در ایام دوره پهلوی هم در ماه رمضان در این مخروبه سردار ، توپ افطار انداخته می شد .

و بعلاوه طراحی خیابان پهلوی نیز در این ایام بخاطر آن بود که قرار بود رضاشاه به شهر زنجان بیاید و لذا با فشار محمد منتظم فرماندار و یا حاکم مقتدر زنجان بود که از سال 1315 الی 1319شمسی حاکم زنجان شده بود و با طراحی مهندس فریش آلمانی طراحی گردید که در آن دوره تاریخی هم مهندسان آلمانی در شهرهای ایران فراوان بودند و این خیابان پهلوی را هم در شمال بازار زنجان طراحی کردند ودر چهارراه وسط آن هم بصورت عمارت دو طبقه  طراحی شد ولی تکمیل آن خیابان تا وقوع جنگ دوم جهانی و تا سال 1320شمسی به اتمام نرسیده بود و لذا در سال 1321 به پایان رسید و سبزه میدان و یا چهارراه اول و یا میدان قیرباشی و یاچهارراه امیرکبیر و چهارراه دوم آن نیز طراحی گردید و بعلاوه طوری طراحی شده بود که دروازه قلتوق و یا ایستگاه راه آهن ویا خیابان موتمن در شمال چهارراه سعدی را هم به آن خیابان وصل بکنند ولی هنوز آسفالت آن خیابان پهلوی با رفتن رضاشاه از ایران ناقص بود و تا آمدن متفقین به ایران تکمیل نشده بود و لذا بعد از جنگ دوم جهانی و در دوره آقای رئوفی تکمیل شد که شهردار فرقه دموکرات ها در زنجان بود و آسفالت ریزی این خیابان مهم زنجان را تکمیل کرد و بعدا ساخت تزئینات همان خیابان و یا نصب چراغ برق و یا رنگ آمیزی درب های کرکره های مغازه های آن خیابان و یا یکرنگ کردن آنها در سال های بعدی اتفاق افتاد و احتمالا در دوره تسلط روس ها به شهر زنجان هم خیابان شمشیری نیز از چهارراه امیرکبیر به طرف دروازه ارک کشیده شد که ساختمان خوابگاهی نظامیان روس در سال 1320 شمسی شده بود که قبلاً به نام خیابان شمشیری بود و امروزه مسجد مهدیه هم در آن ناحیه قرار دارد که به نام "مهدیخان سنقی" نامیده می شد و به نقل ناسخ التواریخ وی از خان های ایجرود بود که به هنگام فتنه بابیه در زنجان از شکاف و سنق قلعه مزبور زنجان در این ناحیه شهری به درون زنجان حمله آورده بود و بعد از انقلاب هم خیابان زینبیه از سعدی وسط تا خیابان مزبور کشیده شده و در این ناحیه مسجد مهدیه قرار دارد.

آری با وقوع جنگ جهانی دوم و در سال 1320 شمسی، برخی از نقاط شهر زنجان توسط هواپیماهای روسی بمباران شد و سپس قوای روسیه وانگلیس و آمریکا ایران را به اشغال در آوردند . و مدت چند سال هم زنجان در اشغال نیروهای روسی بود و روسها بیمارستان 32 تختخوابی جدید زنجان را که تازه اتمام یافته بود به اشتغال نظامی خود در آوردند و آن را به خوابگاه نظامیان روسی تبدیل کردند و نیز محوطه کاروانسراسنگی و یا کاروانسرای دخان را در خیابان سعدی به استقرار نیروهای نظامی خود اختصاص دادند ویا بسیاری از ادارات جدید زنجان را به اشغال خود گرفتند و یا به نقل کتاب "اسناد انجمن های بلدی وتجار واصناف ایران " در فاصله سالهای -1300 -1320ش ویا به نقل کتاب "بازیگران عصر پهلوی" ویا به نقل "کتاب گذشته چراغ آینده" ویا به نقل کتاب "اسناد محرمانه شهربانی ایران " در مورد عزل ونصب شهرداریها وفرمانداریهای ایران ویابه نقل  کتاب  "ایران در اشغال متفقین " ویا به نقل کتاب«"  فراز وفرودفرقه دموکرات در آذربایجان» در این دوره تاریخی ، روسها، فهیمی را به فرمانداری زنجان نصب کردند . و در این ایام که ابتدای حکومت محمدرضا شاه در ایران بود، جمعیت شهر زنجان 39450 نفر بود و در پایان حکومت شاه نیز (یعنی در سال 1355) جمعیت زنجان به 309000 نفررسیده بود . و در این ایام با موافقت وزارت داخله تهران،  وبه نقل ص 157کتاب " ایران در اشغال متفقین " ابتدا ابراهیمی و سپس میرزا محمود صفدری در سال 1322 شمسی به مقام شهرداری زنجان نصب شد ولی شهر زنجان با مشکلات عمیقی ، نظیر بی غذایی و یا کمبود آرد و یاکمبود آب آشامیدنی و ... روبرو بود و هر روزه هم متفقین از طریق ایستگاه راه آهن زنجان ، مقدار زیادی غله و یا ماشین آلات و اسلحه و لوازم جنگی به شهرمسکو می فرستادند تا شهر مسکو در برابر محاصره آلمانی ها سقوط نکند و در همین ایام هم به نقل کتاب" افسران حزب توده" تالیف مرتضی زربخت. برخی از افسران نیروی هوائی تهران در دوشان تپه تهران که به هواداری فرقه دموکرات درآمده بودند، برخی از هواپیماهای دوشان تپه را دزدیده و به شهر تبریز و جهت کمک به فرقه دموکرات ها می برند و به نقل همین کتاب، یکی از آن هواپیماها در سنگلاخ های اراضی پائین کوه زنجان، مجبور به فرود اجباری می گردد و یا از آسمان، اعلامیه بر بالای شهر زنجان پخش می کنند و یا برخی از اعلامیه های آنها هم در چاپخانه های رستمخانی و توانا در زنجان و در این دوره تاریخی چاپ شده بود و نیز به نقل برخی منابع تاریخی تسلط فرقه دموکرات ها بر شهر زنجان با همکاری برخی از سکنه زنجان و در سال 1324 الی 1325 در زنجان وقوع یافته بود و در این دوره تاریخی هم ابوالفضل رئوفی از طرف فرقه دموکراتها شهردار زنجان می گردد. و فهیمی نیز فرماندار زنجان بود و در دوره وی نیز خیابان پهلوی آسفالت می شود و یا گردهم آئی های سیاسی آنان هم اغلب در چهارراه اصلی زنجان برگزار می شد و تاریخ بیگدلی وکتب د یگرنیز اسنادی در این زمینه دارند  وبعلاوه  درختان باغ امامزاده در این دوره تاریخی  هم توسط پرسنل شهرداری آبیاری می شد و احتمالا بعد از این دوره تاریخی است که دبیرستان صدر جهان ویا دبستان فرهنگ جنب امامزاده ابراهیم زنجان تاسیس می شود که بعد از انقلاب هم به پارکینگ جدید تبدیل شده اند و نیز یک سینما به نام سینما آذر در محل بانک ملی زنجان وتوسط دموکرات ها تاسیس می شود ویا در ایام بعدی تاریخ هم مسافرخانه های سعدی و فردوسی در این خیابان پهلوی دایر شده و یا مسافرخانه های حافظ و مسافرپذیرفرد در چهارراه پهلوی زنجان تاسیس می شوند و نیز در ایام بعدی با رشد ماشین های مسافرتی، گاراژهای موسوی و یا گاراژ بحرینی (کامیون داران زنجان) و یا گاراژ شرق (در روبروی امامزاده) و یا گاراژ عطائی (در روبروی بانک سپه) و یا گاراژ کاوندی (آن طرف سبزه میدان) و غیره، در طول خیابان پهلوی دایر می گردند و برخی مغازه های لاستیک فروشی و یا تعمیر مکانیکی و یاپنچرگیری هم در طول این خیابان شکل می گیرند و نیز در برخی از خیابان های فرعی زنجان نیز نظیر خیابان مسگرها ویادر خیابان خیام و فردوسی، گاراژهای مینی بوس برای مناطق ایجرود و ماهنشان و قیدار و طارم بوجود می آیند که نظیر گاراژ انگورانی ویا فردوسی و غیره می باشند .و یا جاده زنجان – به تهران هم که تا سال 1340 جاده خاکی بود ولی با شکل گیری قرارداد نظامی سعدآباد و پیمان سنتو از سال  1340ش به بعد آسفالت شده و با کمک پیمان سنتو به صورت جاده بین المللی زنجان- تهران- تبریز در می آید و به تداوم خیابان پهلوی زنجان اضافه می شود و در این ایام هم برخی پمپ بنزین ها در اطراف زنجان شکل می گیرند و از جمله پمپ بنزین مراد در خیابان خرمشهر بود که توسط مصطفی خان ذورالفقاری و به نام پسرش مراد آن را پمپ بنزین مراد نامیده بود .

و بعد از آنکه ارتش ایران و با سردمداری رزم آرا و با کمک چریک های ذوالفقاری فرقه دموکرات ها را از زنجان بیرون می رانندحشمت الله عاملی از سال 1326 الی 1328 شمسی شهردار زنجان می گردد و احتمالا در ایام بعدی هم وی و یا خانواده اش سینما بهمن و یا بانک سپه را در خیابان پهلوی و درمابین  چهارراه و سبزه میدان می سازد و یا دفتر روزنامه کیهان (شعبه ای از ساختمان کیهان) را در جنب آن می سازند و بعدها مسافرخانه سعدی و فردوسی وامیر کبیر هم در جنب آن ها بوجود آمده وبعدا هتل سپد وهتل آسیا وغیره هم به آنها اضافه شدند و سپس منزل سید هاشم موسوی به عنوان معمم و روحانی زنجان که بعدا به پاساژ تهران تبدیل می شود و یا روبرویش که متعلق به خاندان مقدم بود و به پاساژ مقدم و( آیینه کنونی )تبدیل می شود و در پشت منزل سید هاشم موسوی هم، منازل سید رضا موسوی زنجانی و با سید ابوالفضل موسوی (از روحانیون نهضت آزادی به دبیرستان شاهد و غیره بعد از انقلاب تبدیل می شود) و یا در همان خیابان پهلوی  ،خانم قهرمانی (متخصص مامائی) . سینما لی لی را در این خیابان می سازد که بعد از انقلاب تخریب شده و بازسازی آن ساختمان هنوز ادامه دارد و یا بعد از انقلاب پاساژ رهبری در روبروی آن ساخته می شود .

و نیز لازم به یادآوری است که بعد از عاملی،(شهردار زنجان) علی اکبر توانا بود که از سال 1328 الی 1330 شهردار زنجان می گردد و در دوره حکومت مصدق، هم مصطفی خان ذوالفقاری از سال 1330 الی 1332 شهردار زنجان گردیده و سپس ابوالقاسم صفدری از سال 1335 الی 1342 شهردارزنجان می گردد و در دوره وی لوله کشی آب شهری زنجان با همکاری یک "شرکت فرانسوی" تکمیل می شود و یا خیابان طالقانی از صورت یک کوچه باریک تعریض می کنند و یا شرکت برق خمسه به مدیریت حاج شفیع ابریشمی تکامل می یابد و اغلب سکنه زنجان هم به کشیدن انشعابهای چراغ برق و یا نصب کنتور برق در منزلهایشان مجهز می شوند و نیز در دوره وی رادیو در زنجان هم تاسیس شده و یا مواد شوینده و روغن نباتی و تلویزیون شاوب لورنس و گروندیک و غیره به مغازه های شهری راه می یابد و بعد از وقوع اصلاحات ارضی از سال 1342 الی 1344 دکتر سینا شهرداری زنجان شده و از سال 1344 الی 1347 هم محتشم شهردار زنجان می گردد و در دوره شهرداری وی نیز تحولات شهرسازی زیادی در زنجان اتفاق می افتد. و یکی از آنها این بود که کشتارگاه جدیدی در زنجان احداث شده و یا میدان آزادی در آن سوی میدان قیرباشی زنجان بوجود می آید و یا ادامه خیابان سعدی وسط به سعدی شمالی کشیده می شود و یا تغییراتی در مغازه های خیابان سعدی وسط به وجود می آید و یا تاکسیرانی شهری را بوجود آورده و یا سبزه میدان زنجان را نوسازی کرده و دو شیر سنگی در آن میدان نصب می کند و یا خیابان دانشسرا را به بلوار آزادی وصل کرده و نیز وی اقدام به تاسیس خیابان خیام کرده و آن را خیابان کمربندی زنجان می کند که قبل از وی ماشین های شهرهای آذربایجان که در گذر از زنجان بودند ولی با مشکلات فراوانی روبرو بودند ولی در دوره وی، با تاسیس خیابان خیام زنجان، اغلب این اتوبوس ها ایران پیما و یا میهن تور و یا لوان تور و یا توکلی و غیره، ضمن عبور از خیابان خیام زنجان از خیابان سعدی جنوبی به طرف شمالی بالا آمده و پس از چهارراه سعدی به طرف تهران پیچیده و از میدان آزادی به طرف جاده تهران وارد می شدند و بعد از وی سید رضا همراه از سال 1348 الی 1350 شهردار زنجان شده و سپس از سال 1351 الی 1352 هم مهدی طبری شهردار زنجان شده و در دوره وی فرح پهلوی به زنجان آمده و خیابان فرودگاه را برای فرود وی آسفالت می کنند و نیز در این موقع خیابان چهارم آبان (خیابان باریک پستخانه که در دروازه ارک زنجان است و چهارم آبان نامیده می شد و خیابان باریکی بود که ورودی دانش آموزان مدارس زنجان به طرف میدان امجدیه بود که اغلب دانش آموزان زنجان هم از اول مهر تا 4 آبان هر سال و مرتباً و در صف بندی های منظم و برای رژه دانش آموزی به ورزشگاه امجدیه فرستاده می شدند).و بعد از انقلاب نیز این خیابان چهارم آبان تعریض شده و تا چهارراه امجدیه تعریض می گردد و از سال 1352 الی 1357 نیز ابوالقاسم دادگوشهردار زنجان می گردد و در دوره ی وی ساختمان بلدیه سابق زنجان از محل ساختمان وزیرنظام،و در پشت عمارت ذوالفقاری به ساختمان جدید شهرداری و در میدان آزادی تغییر مکان اداری می دهد .

و در همین ایام هم در سال 1352 می باشد که زنجان به استانداری تبدیل شده و یا ساختمان استانداری قدیم در خیابان شمشیری ایجاد شده و هدایتی هم استاندار زنجان می گردد و نیز بعد از این تاریخ، برخی از صنایع در اطراف زنجان دایر شده و از جمله کارخانه شیر پاستوریزه در زنجان دایر می گردد و نیز در زمان استانداری وی، چندین باشگاه ورزشی و در نقاط مختلف زنجان بوجود آمده و یا چندین گرمابه جدید و حمام دوشی در نقاط مختلف شهر دایر می گردد و از جمله حمام معمارزاده و حمام دلشاد و حمام صدیقی و حمام فاضلی و یا حمام انصاری و حمام اسماعیلی و حمام شهرداری در سبزه میدان و یا حمام های خانگی نیز در منازل دایر می گردند و بعلاوه در دوره ی وی خیابان جاوید زنجان بوجود می آید که قبلا خندق شهر بود و تکمیل شده و به بلوار آزادی زنجان وصل می شود و نیز هنرستان زنجان ساخته شد و جاده میان میدان آزادی به میدان هنرستان وصل می شود که بعد از انقلاب به نام خیابان خرمشهر نامیده می گردد . و بعلاوه در دوره استانداری وی، دو پارک جنگلی هم بعنوان پارک ملت در خیابان خرمشهر و یا پارک جنگلی در جاده تبریز افتتاح می گردد ودر سال های 1355 الی 1356 ابوالحسن سعیدی شهردار زنجان شده و نیز ازاوایل سال 1357 تا بهمن سال 1357 هم و تا زمان وقوع انقلاب ایران ، علی ذوالقرنیان شهردار زنجان در دوره پهلوی می گردند .

و در همین ایام 1352 الی 1357 است که برخی اصلاحات شهرسازی در زنجان بوجود می آید و از جمله ساخت و ساز محله اعتمادیه در شمال بلوار آزادی است (که متعلق به اراضی زراعی و یا یونجه زارهای عباس خان اعتماد بود که پسر میرزا حبیب الله خان اعتماد بود که با تفکیک اراضی مزبور و با اخذ وام های بانکی اقدام به ساخت و ساز شهرک اعتمادیه می کنند که در شمال میدان آزادی واقع  بود و یا شکل گیری محله جدید کوچمشکی زنجان بود ) که در" محله کوچه مشکی" قرار داشت و قبل از انقلاب ایران ،تفکیک اراضی شده و یا محله سازی جدید شده بود و یا ساخت آپارتمان های سعدی شمالی زنجان بود که طراحی و ساخته شدند و نیز در همین ایام است که محلات بزرگ شهر زنجان شکل می گیرند که به نام محله های صفرآباد و یا بی سیم ساخته می شوند و جمعیت بزرگ مهاجرین نشین اطراف را تشکیل می دادند و از بزرگترین محلات زنجان می باشند و یا ساخت و ساز محله صفرآباد بوسیله صفرخان "مباشر محمودخان ذوالفقاری" می باشد که آن را خیابان کشی منظم و یا کوچه کشی منظم نموده بود و یا منازلش نیز بزرگ طراحی شده بود ولی بعدا برخی از منازل آن را تفکیک و کوچک می گردانند و بعد از انقلاب ایران نیز این نوع شهرک سازی ها ادامه یافته و منجر به پیدایش شهرک کوی فرهنگ و یا شهرک کارمندان ، و یا شهرک انصاریه، و شهرک امیرکبیر، و شهرک آزادگان و شهرک نصر و شهرک الهیه وشهرک ولی عصر  وشهرک قدس  وشهرک ثمین وشهرکهای فجر وبهارستان  ولاله و آریا شهرو  شهید رجائی   وکوی قائم وکوی نانوایان و شهرک پایین کوه و شهرک گلشهر و زیباشهر ونیکسازان و صدراو اندیشه وبسیجیان و غیره می گردد. و نیز در همین ایام بعد از انقلاب هم در خیابان سعدی وسط کوچه ناصر نظام تعریض شده و به نام خیابان هفت تیر نامیده می شود و یا خیابان زینبیه و خیابان داودقلی بوجود آمده و یا خیابان صدرجهان از خیابان جاوید به خیابان خیام وصل می شود .

و بعلاوه از تحولات شهرسازی اواخر دولت پهلوی هم در زنجان ، شکل گیری تعدادی از بانک ها در خیابان های تازه تاسیس زنجان بود و از جمله ایجاد بانک ملی(تاسیس 1328 ش) و یا بانک صادرات (تاسیس 1338ش) و یا بانک عمران و یا بانک سپه و بانک کشاورزی و غیره بود و نیز ایجاد برخی سینماها به نام سینما ملت بود (در سبزه میدان و جنب بیمه ایران که امروزه تخریب شده است) و یا سینما بهمن و سینما لی لی (قدس) و ویا سینما ی شبانه بوت گلاب  در خیابان شمشیری بود و یا سینما آذر ومدنیت ایوی  در خیابان ذوالفقاری و غیره بود که در ایام فرقه دموکرات ها ساخته شد و نیز ساخت گاراژهای مسافرتی و مسافرخانه ها بود و بعلاوه بازسازی بازار زنجان و میادین و حجره های آن بود  که از طولانی ترین بازارهای ایران می باشد . و بعلاوه از تحولات دیگر شهرسازی زنجان در دوران پهلوی هم علاوه از تاسیس نخستین مدارس جدید زنجان در دوره احمدشاه و اواخر دولت مظفرالدین شاه و به نام مدرسه های فره وشی بود و یا مدرسه اسعدیه بود و یا مدرسه خصوصی علمیه برای طبقات نیمه متوسط بود و پس از سال 1315 به بعد هم برای تداوم درسی دانش آموزان ابتدایی و در مدارس قبلی زنجان ،دبیرستان پهلوی هم برای تحصیل در دوره تحصیلات متوسطه فراهم گردید و ازسال 1325 هم تعداد دبیران زنجان ویا دبیرستان ها افزایش یافت و دبیرستان های صدر جهان (پسرانه) ،و دبیرستان امیرکبیر (پسرانه) و یا دانشسرای مقدماتی (پسرانه) و هنرستان (پسرانه) و دبیرستان های دخترانه آذرمیدخت (دخترانه و در پشت عمارت وزیر نظام و دالان آلتی) و دبیرستان شاه دخت (دخترانه در سبزه میدان) و دبیرستان صدرجهان (دخترانه) و دبستان های فرهنگ و سعدی ، و سعادت و خاقانی و فره وشی و هدایت و عترت و فردوسی  وشرف و جعفری و کوروش در زنجان شکل گرفتند که ساختار شهرسازی زنجان دوره پهلوی را تشکیل می دادند .