شهرسازی تهران و محلاتش در دوره پهلوی دوم

(بخش سوم)

دکتر محمد خالقی مقدم

جامعه شناس شهری

امروزه شهرسازی تهران وبابیش از 500محله شهری وشهرکهای آن ، یکی از چند شهر بزرگ قاره آسیا می باشد که 212 سال از عمر پایتختی آن ،در سه رژیم سیاسی مختلف ،میگذرد ویااز عمر شهرسازی مدرن آن حدود 80 سال میگذرد که از  سال 1317- 1316ش شروع شد که از مرحله خیابانکشی های جدید آن ویا تاسیس وزارتخانه هایش آغازشد و لذاشهرسازی تهران، در هریک ازرژیمهای سیاسی سه گانه مزبور ،با یکدیگر متفاوت است ،ویاشهر سازی 37ساله دوره پهلوی دوم تهران  ودر وسط سه دوره تاریخی مزبور، بسیار مهم است که درک ساختارشهری 125 ساله دوره قاجاریه تهران  ویادرک ساختار شهری 40ساله تهران عصر جمهوری اسلامی ،و بدون درک شهرسازی دوره 37ساله عصر پهلوی دوم ممکن نیست ، وامابدلیل وقوع انقلاب  وبدبینی به رژیم پهلوی ویا بدلیل تاسیس سطحی رشته شهرسازی وسرفصلهای درسی اش  در دانشگاههای  ایران ، که توام با پایان نامه فروشی کنار خیابان هامی باشد  مانع اساسی توجه  به مکانیزم شهرسازی تهران ودر دوره 37 ساله مزبور شده است ودر نتیجه ،در طی 80 سال معاصرایران ،کمترین کتاب  مستند ویا مقاله علمی و در مورد شهرسازی 37ساله تهران معاصر مزبور تدوین شده است ویابا تغییر اسامی خیابانها وبزرگراهها ومحلات تهران معاصر ،مشکل مزبورهم بیشتر تشدید گشته است و از این رو، نگاه به شهرسازی تهران معاصرو با نگرش عوامانه  روبرو شده ولذا عیوب شهر سازی  تهران ویا نحوه دگرگونی محلات تهران ،همگی از یاد رفته اند ویا تفاوت ماهوی شهرسازی تهران ودر سه دوره تاریخی مزبور از یکدیگر، فراموش شده است  ونتیجتا تفکرات عوامانه بر فضای شهرسازی تهران حاکم است ویا برساخت وساز آنها حاکم شده است ویا بر فضای اداری 161 ساختمان شهرداری های نواحی مختلف تهران  حاکم شده است ویابر کارمندان جدیدش حاکم شده  که به مسایل خدمات دهی مهندسی تهران توجه دقیق نکنند ویا برخدمات دهی اداری _ محله ای تهران  توجه دقیق نکرده و صرفابا نگرش عوامانه آنها را بنگرند واز سوی دیگرهم فضایی عوامانه ای بر دفاتراداری  وزارت راه وشهر سازی و در دوساختمان اطراف میدان ونک حاکم بگرددکه تنها 55 سال قبل دایر گشت ویادر سال 1342 ش شکل گرفتند تا مسایل شهرسازی تهران وشهرهای دیگر ایران را بااصول علمی همراه بکنند ویا بر فضای اداری  مرکز تحقیقات راه ومسکن وشهرسازی این وزارتخانه حاکم بگردد که در تقاطع دو بزرگراه ایت الله حکیم وشخ فضل الله  تهران می باشد ویاهدف تاسیس این مرکز تحقیقات مسکن را ندانند  ودر حالیکه هدف از تاسیس  اش  در درون وزارت شهرسازی هم ویا در 55 سال قبل آن بود که این وزارتخانه را از شکل "وزارت مسکن وساختمان سازی صرف " بیرون آورد  ویابا تاسیس "معاونت شهر سازی ومعماری شهری " این وزارتخانه   ودفاتر اداری هم سویش ، نقش بلدیه های تهران  را در مسکن سازی شهری کم بکند ویادر شکل دادن به ساخت وسازهای بی هدف تهران را دگرگون بکند ویا نقش پیمانکاران ساختمانی را دگرگون بکند که مستقل عمل می کردند  وبهمین دلیل  هم با تاسیس دفاتر اداری " دبیر خانه شورای عالی شهرسازی ومعماری ایران " در دل وزارتخانه مزبورشکل گرفت ویا با تاسیس"دفتر طراحی های شهری باارزش"  ویادفتر تشخیص " بافت های شهری با ارزش " در ساخت وساز های شهری  ویا" دفتر پایش برنامه های شهری" ویا " دفتر تجاری سازی ساخت وسازهای مفیدشهری "  ویا" دفتر اقتصاد مسکن آن محله ها" ویا" دفترجذب سرمایه وتجهیز منابع شهری "  ویا " دفتر مدیریت حقوق شهر وندان در آن محله ها"  ویا" دفتر مهندسی ساختمان ومقررات ملی آن ،در محله های شهری مزبور"نقش سابق معاونت عمرانی وزارت کشور ویا شهر داریها رادگرگون بکند ویا ساخت وسازهای بی هدف شهری آنهارادگرگون بکند، وبهمین دلیل هم بود که در 55 سال قبل ودر عصر شهرسازی دوره پهلوی دوم ،این نوع " وزارتخانه شهرسازی ودفاترآن " شکل گرفتند ویا " سازمان ملی زمین ومسکن " انحصارا  در اختیار این وزارتخانه قرار گرفت تا هر کسی دلبخواهانه ویاسرخود،  در مورد " کاربریهای شهری مورد دلخواه خودعمل بکند ویادر یک ناحیه شهری وبدون ارتباط با کاربریهای دیگرشهری" تصمیم نگیرند ویا " سازمان مجری ساختمانها وتاسیسات عمومی دولتی " انحصارا در اختیار این  نوع وزارتخانه قرار بگیرد  ، تاحتما نیازهای محله های یک شهر که بّه کدام یک از  تاسیسات اداری ویاشهری خاص  باشدرا ، صرفا باکارشناسی های شهرسازی لازم این نوع نهادوزارتخانه، تشخیص داده شود( ونه ادارات دیگر) ویا حمل ونقل عمومی شهری ونظارت مهندسی شهری  که هنوزهم مورد اختلاف وزارت کشور با این نهاد می باشد  ویا " شرکت عمران شهرهای جدیدایران" در اختیار این نهاد باشد  وبعلاوه " عمران وبهسازی شهری ویابازسازی محلات قدیمی شهری" هم در اختیار انحصاری این  نوع وزارتخانه  قرار بگیرد که شوراهای شهری معاصر ایران ، هنوز به فلسفه اداری آن پی نبرده اند  و یابا مصوبات بی هدف شهری خود،این نوع سیستم معقول شهری را بهم می ریزندویافلسفه تاسیس " شرکت آزمایشگاه فنی ومکانیک خاک " ووسایل آزمایشگاهی اش  می باشد  که طور دیگر استفاده می شودویا  " تجهیزات شرکت سهامی خدمات فنی وآبادانی شهرهاست که هر چند متعلق به این وزارتخانه است ویا " تجهیزات شرکت سهامی تولیدی ایمنی جاده ها ویاخیابانکشیهای  از نوع شهری است"  ویا " شرکت سهامی تاسیسات ساختمانی شهرها ( تتیس)  ویا"کار خانه های  خانه سازی  ایران " مربوط به آنست که  انحصارا در اختیار دفاتر این نوع وزارتخانه باید قرار بگیرد  تا" نظام شهرسازی علمی" ویا"ایمنی ساخت وساز محلات شهری"  وبا کنترلش ، از بین نرود ویااز سال 1342ش به بعد ، مورد سوء استفاده اشخاص ویاگروههای متنفذ شهری قرار نگیرد که به سکنه شهر آسیب بزنند ولی  متاسفانه امروزه ، این نوع تجهیزات آزمایشگاهی  مکانیک خاک ویاابزارهای ایمنی سنجی ساختمانها ویاخیابانها  که به آزمایشگاههاوکارگاههای  دانشکده های راه وساختمان دانشگاه تهران  داده شده ویابه صنعتی شریف ویا به امیر کبیر ویا علم وصنعت وآزاد ودانشگاههای شهرستانها وغیره و بطور امانی داده شده اند تا در آموزشهای دانشجویان از آن ابزار ها بهره لازم را بگیرند،ولی مورد سوء استفاده مادی ویافنی کادر وزارت علوم ویادوایرمرکز رشد دانشگاهها قرار  میگیرند ویابه بهانه  رابطه " دانشگاه وصنعت " ویا "صنعت ساختمان شهری" ، کاربرد عملیاتی  وماهویی همان ابزار های امانتی در دانشگاهها وبرای حفظ ایمنی آینده شهرها ندیده گرفته میشود ویادر "بهینه شدن محلات شهری" ویادر "نقشه کشی  بهینه آن "ندیده گرفته میشود که "اهداف اولیه تاسیس "این نوع شرکتهای وابسته به وزارت شهرسازی بودند ویافلسفه خرید آن  نوع ابزارها ویا ماشین آلات وثبت اش در ثبت اسناد شهری مزبور بودند ویادر زیر مجموعه وزارت شهرسازی بّودند(و نه زیر مجموعه وزارت علوم ویا وزارت کشور ویاشوراهای شهری )ویا  بخاطر رعایت شدن حتمی، این نوع اصول علمی شهرسازی همگانی بوده ویابه نفع آتی شهر وندان آن شهرها و"آینده محله هایش "بوده است که برنامه ریزی غیر اصولی  شهرسازی  نشود ویا در تهران ویا در دیگر شهر ها ی ایران این نوع عیوب شهری انجام نشود  ویا باعث بهم ریختن  اصول شهرسازی 500 محله تهران نشود ویاباعث عیوب مختلف محلات آن شهر وآینده اش نشودکه بعد از آنهمه از سرمایه گذاریهای معتنابه شهری، دیگر قابل رفع عیب شهری مزبورهم ممکن نگردد  ولی متاسفانه مهندسان ایرانی و در طی 80 سال اخیر ایران ،هنوز نخواسته اندکه به فلسفه آن اهداف پی ببرندکه ازهنگامی که رشته های مهندسی ویامعماری و در دودانشکده فنی ویامعماری دانشگاه تهران دایر شده است وسپس به تاسیس دانشکده های راه وساختمان صنعتی شریف وامیر کبیر وعلم صنعت ودانشگاههای آزاد هم کشیده شد ویابه تاسیس "رشته های معماری" در دانشگاه شهید بهشتی وهنر  ویادانشگاههای  آزاد ایران وغیره هم سرایت یافت وسپس " کانون مهندسان  ایران " را برای خود تاسیس کردند ویا " انجمن مهندسین ناظر " را ویا" شرکت های مشاوره ساختمانی " را زدند  ولی هنوز نخواسته اند که به تفاوت ماهوی " ساختمان سازی " وبا مفهوم " شهرسازی در ایران را"و در طی 80 سال معاصر ایران  ، درک عمیق بکنند  ودر حالیکه هیچکدام در مورد شهرسازی تخصص تحصیلی ندارند  ولی با دخالت خود در "مسکن سازیهای گروهی واجتماعی" ،تنها نظام شهرسازی معاصر ایران را خراب میکنند ویاحتی سرفصلهای درسی ویامحتویات  رشته های شهرسازی دانشگاه تهران ویاشهید بهشتی ویامرمت آثار وغیره آنها ،که درطيِ 40 سال اخیر، در شورای عالی برنامه ریزی درسی تدوین شده و برخی از افرادمهندس وبا تعقل شخصی خود، آن نوع دروس  ومحتوایش را طراحی کرده اند ویادر آن رشته، دکتری ویا فوق لیسانس داده میشود ولی بدلیل بیگانه بودن با واقعیات شهرهای ایرانی ، اغلب  مهملات بیهوده ای می باشند که ربطی با شناخت  شهرهای ایرانی ندارند ویامحتوای طراحی شهری عالمانه وآینده سنجی آنها را ندارند و بلکه یک رشته ازمفاهیم محاسباتی ویافنی وریاضی می باشد که صرفا به درد محاسبات فنی یک ساختمان مجرد ازشهربوده ویا مجرد اندیشانه از کالبد واقع بینانه شهرهای ایران  می باشد که جز رعایت چند اصل ریاضی ویانقشه کشی فنی و بر روی یک کاغذ،ودر سرتاسر دورس آنان وسر فصلهایش ،دیگر توجهی به واقعیت ها ویاتنگناهای شهری در آنها دیده نمی شودولذا سوء استفاده شده وبعلت دانستن همان چند فرمول محاسباتی ویا نقشه کشی وبر روی یک کالک  کاغذی ،تنها به تدریس همانها نپرداخته ویابه اخذ حق التدریس همان دروس، در دانشگاهها قناعت نکرده وبلکه مرتبا با زدن  انواع شرکت های ساختمان سازی برای خود ودر خارج از فضای دانشگاهها ویابا مراجعات  مکرر به پرسنل نا آگاه شهرداریها ویا شوراهای شهر ویابامراجعه مکرر به پرسنل سازمان برنامه  ،اغلب در فضای عملیاتی ساخت وسازهای شهرهای  ایران ودر سالهای معاصر دخالت کرده اند  ویاگاهی هم طرحها یی را داده اند که نظام قانونی خیابانکشی های اغلب شهرها را بهم زده است ویا "بافت محلات شهری را"دگرگون نموده است ویا "رابطه اورگانیگ دو محله شهری "را بهم ریخته است ویا "رابطه محله شهری و"خدمات دهی درون محله" را  بهم ریخته است  ویا "طرحها وپلانهای شهری  اشان "بدون دانستن تاریخ شکل گیری همان محله شهری  میباشد ؟ ویا "فلسفه شکل گیری همان  محله" را نمی دانند؟ وبهمین دلیل است که با آنکه در طی 80 سال معاصر ایران و حدود 500 محله شهری ویا شهرک بزرگ در تهران بوجود آمده است ویادر مقاطع تاریخی مختلف تهران  شکل گرفته است  ، برخی دارای عیوب آینده نگری می باشد وبعلاوه در شکل گیری هر محله مزبور تهران ، هم گروه بزرگی ازهمان مهندسان مزبور ویاآرشتیکت ها پولهای کلانی گرفته اند تا اسناد وپلان های شهری مزبور را فراهم بکنند که بزرگی شهر تهران  ویاتعدد محلات تهران ، همگی  حکایت از پولهای کلانی میکند که مهندسان ایرانی  مزبور ،و بابت طراحی ویا ساخت وساز آنها گرفته اند  ولی هنوز در همه آرشیوهای آنها ویا در انواع شهرداریهای تهران ویا درانواع آرشیو دفاتر وزارت مسکن وشهرسازی ویا در آرشیوکتابخانه های دانشکده های شهرسازی ومهندسی  ایران واین نوع دانشکده های 80 ساله ایران ، هنوز یک سنداز تاریخ آن محله وجود ندارد که فرضا فلان محله تهران ،در چه تاریخ  شکل گرفته است ؟ویا توسط چه گروه مهندسی  شکل گرفته است؟ ویا با چه فلسفه شهرسازی شکل گرفته است ؟ ویا عیوب شهرسازی آن چیست ؟ وچگونه باید آن عیوب را در آینده رفع نمود؟که گروه دیگری ازمهندسان  آینده حداقل تجربه عملی از مطالعه آنها آموخته باشند ویادر ساخت وساز محلات شهرهای  دیگر ایران بکار برند؟ ویادر"ساخت وسازواستحکام وکاربرد" ساختمان دولتی آن شهرباید بکار گیرند ،تا آن  نوع عیوب یاد شده سابق را دیگر تکرار نکنند؟ ویا سانحه آفرینی آن نوع مسیل ها ویاتنگناهای گذرگاهی شهری نباشد؟ ویا فلسفه تاسیس  وزارت شهرسازی ومعماری شهری  ودفاترش را بهم نریزند ؟ویامردم را به عواقب نظریات غیر کارشناسی خود در شهر مزبور دچار نکنند؟  که اهمیت در ک تاریخ شکل گیری محلات مختلف تهران و درطول دوره 37 ساله عصر پهلوی دوم هم بهمین دلایل می باشد ویابه دلیل ، تفاوتش با ماهیت شهرسازی عصر 125 ساله قاجاریه تهران است ویا باماهیت شهرسازی 40 ساله جمهوری اسلامی  که دارد؟و یا با ماهیت شهرسازی10 ویا 11 ساله دوران گذر شهرسازی  تهران عصر رضا شاه که دارد( و از سال 1305 الی 1316ش بود) و بهمین دلایل می باشد  که برای درک این نوع مسائل، به اسناد زیادی مراجعه کردم که در دفاتری نظیر " مرکز مطالعات وبرنامه ریزی شهر تهران " وجود نداشت که واقع در تقاطع  ابوسعید ووحدت اسلامی تهران است و در حالیکه وجود این مرکز مزبور وپرسنلش و بهمین دلایل تاسیس شده است! ویا دو دفتر " مرکز مطالعه وبرنامه ریزی تهران " واقع در اطراف پارک نیاوران تهران " وغیره  وغیره نیزچنین است  ولی این نوع اسنادتهران ،وجود ندارد ویا در دفاتر وکتابخانه های دانشکده شهرسازی دانشگاه تهران وکارگاههای شهرسازی آن، این امور راندیدم که چهل سال است که چهار گرایش شهرسازی را طراحی کرده اند ویاآموزش می دهند وفارغ التحصیل می دهند و  بدون اینکه بدانند که مفهوم  شهرسازی  چیست ؟  یا کتب بی محتوایی که برخی از دانشکده های دیگرتهران و برای آموزش دانشجویانشان ترجمه کرده اند! ویا میلیونها پول بی زبانی که دانشجویان ویا اساتید دانشکده معماری وشهرسازی شهید بهشتی ودر35 سال قبل از دولت می گرفتند که به "طراحی شهری" ویا"بازسازی شهرهای جنگزده" ایران بپردازند  واینجانب که حدود یکسال و برای تدوین رساله تحصیلات تکمیلی خودم  در میان آنها بودم ویا در مورد بازسازی خرمشهر ویا آبادان ویادشت آزادگان ،در کارگاههای دانشکده معماری شهید بهشتی  وقت مزبور راگذاشته ام ،ولی ندیدم که هیچکدام از اساتیدمزبور ویا دانشجویانش و برای شناخت شهرهای جنگ زده مزبور وقت  خود رابگذارند وصرفا به قرار دادهای مالی آن طرحها می اندیشیدندویا صدها مهندس مرمت آثار میراث فرهنگی  که تابلوهای دیمی ومن در آوردی درمورد تاریخ وِیافلسفه شکل گیری برخی از  ساختمانهای تاریخی تهران وغیره زده اند و یا برکنار دربش چسبانیده اند ویا در دانشکده های راه وساختمان تهران، هنوز نقش شرکت های ساختمان سازی مهم ایران ودر شکل گیری ساختمانهای شهری تهران نامعلوم است ؟ویانقش شرکتهای عمرانی ویا سدسازی عصر پهلوی  ایران وغیره هنوز وجود ندارد؟ که ادعای شناخت سازه ها در آن مورد می کنند!  ولذاتصورشان آنست که این همه از ساختمانها در تهران وغیره لابد خود بخودی  از زمین روییده است؟! و یاکسی ویا گروهی ویا شرکتی ویا هدف گروهی ودر " فرایند سازه" آنهمه از ساخت وسازها نبوده است ؟! وبهمین دلیل است که امروزه، کسی هنوزتاریخ ساخت وسازهای فراوان 80 ساله معاصر ایران را نمی داند! ویا تاریخ ساخت وساز 37 ساله  صدها محله تهران عصر پهلوی دوم را نمیداند! ویا اسنادی از آنهاو در آرشیوهای این همه از دانشکده های مهندسی ویامعماری ایران  وجود ندارد که اعضایشان در آن ساخت وسازها دخالت کرده اندویابا عمر 80 ساله این  نوع دانشکده ها وجود ندارد که بیشتر از  همه بدرد شناخت شناسی آنهاویاتدریس مطلوبشان می خورد! ولذا تاریخ  شهرسازی تهران  وبا وجود آن همه از صرف پولهای کلان ، هنوزمجهول مانده است . وادعای شهر سازی وساختمان سازی علمی آنها همچنان بر سر دربهایشان چسبیده است  که کسی جز آنها، سر از این نوع مسایل در نمی آورد ، زیرا ادعای تخصص مهم مزبور را وزارت علوم ویاکنکور 40 ساله سازمان سنجش دکتر توکلی به آنها  داده است  ولذا کسی نمی تواند که در مورد علمی بودن آن تابلوهاویا رتبه کارشناسی ویا دکتری بودن  آنها ویاعلمی بودن سوالات کنکورش ، چون وچراو در سطح ایران بکند؟!