ایران شناسی - قوم شناسی - جامعه شناسی

تشکیلات وزارت آموزش وپرورش در دوره رضا شاه

وتحول اداری اش تا عصر کنونی

( بخش سوم )

از :دکتر محمد خالقی مقدم

متخصص مسایل آموزشی ودانشگاه

 ودر پایان مطلبم ناچارم که به ساختار "وزارت فرهنگ ومعارف واوقاف " ایران در دوره رضا شاه بپردازم  ودر این راستا،باید اضافه کنم  که تاسیس وزارت فرهنگ در ایران واز زمان پیدایش دارالفنون ومدارس جدیدایران ، تنها در دوره ناصرالدین شاه پیدا شد وقبل از آن تاریخ ،چنین دیوان اداری ،دردولت های سابق ایران وجود نداشت ودر کنارش "انجمن معارف مدارس " به رتق وفتق سیاستهای کلی مدارس نوپا ویایکسان سازی سیاست های اداره آنها می پرداخت  ودر 160 سال قبل ودر سال1268قمری ،اولین وزیر معارف ایران" اعتضادالسلطنه بود که تعیین گردید  وکارمندان اداری زیر نظر وی نیز در اتاقهای درون مدرسه دارالفنون قرار داشتند که حدود 70 سال به رتق وفتق 60 مدرسه جدیدشهر تهران پرداخته ویاحدود 30 مدرسه جدید التاسیس شهرستانها را اداره می کردند وساختمان دارالفنون  ویادارالترجمه ودارالتالیف واداره موزه ویاکتابخانهدربار ویا محوطه کلاسها ویااجازه نشرمعارف ویاچاپ روزنامه ویاپرداخت هزینه های آن نیزدر درون ارگ سلطنتی قاجاریه تهران قرار داشت   ووزارتخانه ای مستقل از ارگ سلطنتی نبود" که به مجموعه چنین سیستم اداری ، وزارت فرهنگ ومعارف واوقاف می گفتند که یکی از 9 وزارتخانه عصر قاجاریه بود که در کنار وزارتخانه های داخله ویاوزارت خارجه بودویادر کناروزارت عدلیه ووزارت مالیه ووزارت تجارت وفواید عامه ویاوزارت پست وتلگراف  ووزارت طرق وشوارع ویاوزارت لشکرعصر قاجاری قرار داشت  ودفتر"انجمن معارف مدارس  تهران" نیز در داخل مدرسه متوسطه علمیه تهران بود ویادر میدان توپخانه وجنوب خیابان لاله زارواقع بود وبا وزیر فرهنگ ایران همکاری داشت ویادر تنظیم ویایکسان سازی "سیاست های آموزشی مدارس تهران "همکاری با وی می کرد ولذا70سال بهمین وضع ومنوال بود وتا اینکه زمانی که رضا خان  به قدرت رسید ودر چندمین کابینه اش سلیمان میرزامحسن را وبعنوان پنجاه وپنجمین وزیر فرهنگ ومعارف ایران تعیین نمود  واو هم شنید که وارثین کاخ مسعودیه تهران که در جنب میدان بهارستان بودرا می فروشند واین کاخ متعلق به مسعود میرزا ظل لسلطان وبرادر ناصرالدین شاه بودوبه معرض فروش گذاشته شده بود وسلیمان میرزامحسن هم در سال 1302ش از سردار سپه می خواهد   که وی در مقام نخست وزیری ،ساختمان کاخ مسعودیه  تهران را بخرد وبه وزارت فرهنگ ومعارف ببخشد وسلیمان میرزا هم پرسنل وزارت فرهنگ ومعارف سابق رادر سال 1303ش وبعد از تعمیراتاقهای کاخ مسعودیه به آنجا برد ویا دوایر وشعبات اداری وزارت فرهنگ ومعارف خود را ازاتاقهای طبقه دوم دارالفنون به اتاقهای کاخ مسعودیه میدان بهارستان برد وباید افزود که رضا خان ساختمان کاخ مسعودیه  را در آن تاریخ وبه قیمت 39هزارتومان پول آن روزگار می خرد  ویادر سال 1303ش هم مبلغ 4هزار تومان دیگرو برای تعمیرات اتاقهای آن کاخ هزینه می نماید واز آن تاریخ  به بعد وتا ایام وزارت خانم فرخ رو پارسا که وزیر معارف دولت هویدا بود ومحل ساختمان وزارت آموزش وپرورش ایران ،در این مکان بود  وتنها بعداز انقلاب وزارت اموزش وپرورش ،از این ساختمان به جای دیگر تهران می رود واکنون مکانش به موزه تبدیل شده است ونیزلازم به یادآوری است که برخی از محوطه ساختمان مزبور در سال 1303 ش و بغیراز دفاتر وزارت فرهنگ ومعارف ، به محل موقت آموزشی دومدرسه طبی ویامدرسه حقوق تهران نیز اختصاص یافت که ساختمان های قدیمی اش کهنه شده بود ولذاخطرناک بود واز این روتا زمان ادغام دو مدرس مزبوردرتشکیلات دانشگاه تهران که در سال1315ش بود، کلاسهایشان درمحل کاخ مسعودیه تهران تشکیل میشد

ونیزلازم به ذکر است که شعبه ها ویادوایر اداری مستقر در کاخ مسعودیه وزارت معارف ودر طی 20 سال حکومت رضا شاه دارای تشکیلات ذیل بود که در ابتدا چند واحداداری بیشتر نداشت  وبتدریج ودر پایان حکومت وی در سال1320ش، دارای 25واحداداری شده بود که به شرح ذیل می باشد :

1-اداره کل تعلیمات ابتدایی وزارت معارف  که امروزه به سه واحداداری "تعلیمات ابتدایی" ویا"تعلیمات متوسطه" ویا"تعلیمات فنی وحرفه ای" وزارت آموزش وپرورش تبدیل شده است وقبلا فقط اداره تعلیمات ابتدایی را داشت

2- اداره کل تعلیمات عالیه وزارت معارف که از تاریخ تاسیس دانشگاه تهران ودانشسرای عالی در وزارت معارف بوجود آمد وتا سال 1342 ش ادامه داشت  ودانشگاههای ایران وبعد از  این تاریخ دارای وزیر آموزش عالی مستقل شدند ویاقبلا سازمان سنجش آموزش عالی نداشتند وتنها زیر مجموعه اداره تعلیمات عالیه وزارت فرهنگ ومعارف بودندوازاین تاریخ به بعد، چند وزارتخانه از دل وزارت فرهنگ ومعارف بیرون آمده ووزارتخانه مستقل شدند.

 3- اداره کل انتشارات وتبلیغات  که همان دارالترجمه ودارالتالیف  واجازه نشر دربار قاجاریه بود که هفتاد سال در یکی از واحد های دارالفنون دربارمستقر کرده بودند ومدتی اعتمادالسلطنه متولی دارالترجمه ومسئول دارالتالیف درباربود ودر دوره رضا شاه، این نهاد ، به یکی ازادارات کل وزارت معارف تبدیل گشت ودر سال1339 و1342ش هم وبا شکل گیری وزارت اطلاعات وجهانگردی ویاوزارت فرهنگ وهنر از وزارت معارف آن روزگار تفکیک گشت ووزرای   مستقل یافتند وچاپخانه وزارت فرهنگ ومعارف هم در زیر نظر این اداره کل بود که کتابهای درسی عصر رضا شاه را ابتدا در چاپخانه بانک ملی ویا چاپخانه مجلس چاپ ارزان کرده وبعداتوزیع می کرد که بمقدار وسیع بود وبعدا در چاپخانه خود وزارت معارف در خیابان سپه وغیره انجام داده ودر دوره پهلوی دوم هم در چاپخانه افست فرانکلین انجام میشد  ویابعد از انقلاب به انتشارات انقلاب اسلامی سپرده شد  وکتب دانشگاهی هم به انتشارات سمت ویا نشر دانشگاهی داده شدکه در زیر نظر وزارت ارشاد میباشد واز وزارتخانه های آموزش  وپرورش ویا آموزش عالی منفک شده بود ودر دوره قاجار نیز وبه نقل کتاب مرات الوقایع مظفری که مظفرالدینشاه آن چاپخانه را از اروپا آورده ودر درون محوطه ارگ سلطنتی تهران مستقر کرده بود ویا تبلیغات مدرسه ها ویااجازه نمایش در سالن های مدارس ویا تئاترمدرسه ویادرروز نامه دیواری نیز با همین "اداره نشر وتبلیغات "وزارت معارف بود

4- اداره کل اوقاف وزارت معارف که از دوره ناصرالدین شاه  وتا آن دوره تاریخی ، جزو وزارت فرهنگ ومعارف  واوقاف بود وچونکه بعداز دوره ناصری ،اغلب وقف کنندگان ،اموال اضافی ویا ساختمانهای کهنه خودرا و برای ساخت وساز مدرسه ویا تعمیر ونگهداری آنها وقف کرده بودند ویابرای هزینه تحصیلی بچه های بی بضاعت ویایتیم اختصاص داده بودندولذاموقوفات بهداشتی وغیره اندک شده بود وبعلاوه تعداد زیادی از مدارس ویا دبیرستانهای رو به ازدیاد بعد از آن تاریخ و از پول موقوفات خیرین مدرسه سازبود ویااز موقوفات مجهول التولیه ویامجهول المالک وغیره بود  ولذا این وزارتخانه معارف وبا دارا بودن مدارس موقوفه ای ویابا منضم کردن اداره اوقاف بخودو تا سال 1342ش ،"وزارت فرهنگ ومعارف واوقاف" نامیده میشد واز سال مزبوربه بعد "سازمان اوقاف ایران" و از این وزارتخانه مستقل شده واداره کل اوقاف آن حذف شد

5-واحد اداری دانشسراها ودارالمعلمات وزارت فرهنگ ومعارف که از سال تصویب قانون دانشسراها در این وزارتخانه بوجود آمد  ولذادایره دانشسراهای مقدماتی آن که تا حد معلم دیپلمه آموزش می داد وتا زمان انقلاب ایران درتشکیلات این وزارتخانه مستقر بود وبعد از انقلاب به "اداره ضمن خدمت "تبدیل گشت که از نظر حقوقی، مورد اختلاف  دو وزارتخانه وزارت علوم  وباوزات آموزش وپرورش بود  ، زیرا بعد از تفکیک دووزارتخانه مزبور در سال 1342ش ،دیگراجازه اخذ دانشجو ویاآموزش بعد از مرحله دیپلم ویا اجازه تدوین کتب دانشگاهی ویااجازه کنکور دیپلمه به بالا تر ها واز نظر"نظام حقوقی" فقط با اداره گسترش رشته های وزارت علوم بود ( ونه اداره آموزش وپرورش ویادایر ه های ضمن خدمت آن وزارتخانه) ویابا اداره تدوین کتب دانشگاهی وزارت علوم بود  (ونه واحد تدوین کتب درسی وزارت آموزش )که فقط پاینتر از دیپلمه ها را می توانست سرپرستی حقوقی بکند

 6- واحداداری عتیقه جات وزارت فرهنگ و معارف  که نظیر اداره موزه دربار ناصری بود وبعد از خلع سلطنت قاجاریه در سال5-1304 ش بعمل آمدکه اداره عتیقه های گرانبهای دربار قاجار بی صاحب مانده بود  ولذا از این تاریخ به بعد،ساختمان موزه ملی را در خیابان سپه ساختند  ومتولی اداری این نوع ساختمان موزه تهران ویااشیاء گرانبهای درون آنرا به پرسنل اداره کل عتیقه جات وزارت فرهنگ ومعارف سپرده شد که فلسفه تاسیس اداره مزبور ،در این راستا بود  وبعد از تجزیه اداری وزارت معارف به چند وزارتخانه درسال1342 این اداره کل عتیقه جات نیز از وزارت معارف گرفته شد  وبعدبعهده ه پرسنل "سازمان میراث فرهنگی کشور" گذاشته شد وبعلا وه اداره موزه مردم شناسی  ویا موزه فرش نیز تا سال 1342ش بعهده این اداره کل بود 

 7- واحد اداری راه اندازی ویانگهداری کتابخانه ها ی آموزشی وزارت فرهنگ  ومعارف عصر رضا شاه که بقایای سیستم کتابخانه دارالفنون در بار قاجار بود که علاوه از کاربردلازم برای دانش آموزان ویا برای استفاده علمی ودرسی خوددانش آموزان دارالفنون ، یکنوع کتابخانه سلطنتی هم بود که شاهان قاجارآنرا بوجود آورده بودند ویانظیر کتابخانه سامانی بود که ابن سینا در آنجاو به کتب مورد نظر خود دست یافت ویا نظیرکتابخانه عضدی   ویاکتابخانه گوهر شادکه زن شاهرخ تیموری بود، وشاهان قاجار هم به همان روال دولت های سابق عمل می کردند ولذابا پولهای کلان  خوددربار قاجار و هر جا که سراغ یک کتاب خطی با ارزش رامی یافتند ویا سراغ میگرفتند که نویسنده بی بضاعتش ودر حال فروش آن کتاب بود  وفورا آنرا خریده ویابه کتابخانه سلطنتی قاجار ودر عمارت دارالفنون درون ارگ تهران انتقال می دادند وبعد از خلع سلطنت قاجاریه در سال1305ش دیگر وضعیت این  نوع کتابهای با ارزش دربار هم بلا تکلیف شده بود  ولذا اداره مزبور هم در کاخ مسعودیه وزارت معارف شکل گرفت  که هم مدیریت این نوع کتابها بود وهم مدیریت کتابخانه های مدارس تازه تاسیس این نوع مدارس ودبیرستانها بود که  در تهران وشهرستانها بعهده خود گرفته بودند که بدون  یک نوع کتابخانه  دیگر امکان مدرسه ویا امکان درس خواندن وجود نداشت وبعلاوه تکلیف اداری کتابهای انبوه افراد عالمتر جامعه را روشن تر می کرد که بعد از مرگشان  ، کتابهای انبوه آنهاهم بلا تکلیف میشدند  ولذابرای عدم نابودی آنها ،سیاست تاسیس " کتابخانه ملی " وبجای "کتابخانه سلطنتی " ودر دوره رضا شاه شکل گرفت  واین واحد اداری  جدیدتصمیم گرفت  که از بلدیه تهران بخواهدکه زمین واقع در میدان مشق تهران راو ّبه" کتابخانه ملی ایران "اختصاص بدهد  که مهندس آندره گدار نقشه مهندسی آنرا کشیده بود وبعد از ساخته شدن ساختمان مزبور ،کتابهای مهم کتابخانه دارالفنون  ویادوایر مختلف اداری  ویا کتابهای افراد خیر وعالم کشور را که به میزان 10 هزار جلد می رسید به مخزن آن کتابخانه ملی انتقال دادند  وبعدا افراد دیگر نیز که کتابهای  انبوه خریده بودندبه آن کتابخانه ملی هدیه دادند واز جمله به نقل کتاب مرات البلدان ، خودخانواده اعتمادالسلطنه نیز 4000 جلد کتاب شخصی خود را به آن مخزن کتابخانه ملی هدیه کرد  ویاکتابخانه ملک که از تجار معروف  بودنیز در کنار آن مکان شکل گرفت  وبعدا این " واحد اداری وزارت معارف در سال 1313ش ،کتابخانه دیگری در خود کاخ مسعودیه را هم تجهیز کردند که در آن "کتابخانه فنی" وزارتی کتابهای فنی خوب ویامفید برای تدریس  راجستجو می کرد ویابرای ترجمه معلمان  ویادبیران مدارس آنهارا جمع آوری می کردند ویا از خارج کشورمی خریدندو می آوردند ویادر سال 1315ش نیز کتابخانه دانشسرایعالی را تجهیز می کنند ویا کتابخانه دانشکده ادبیات دانشگاه تهران را با 6900 کتاب اهدایی براه می اندازند ویا کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران را براه میاندازند  ویادیگران را تشویق کردندکه کتاب به آنجا هدیه بدهد واز جمله علی اصغر حکمت ویا استاد مجتبی مینوی وغیره که چند هزار جلد کتاب شخصی خود را هدیه کردند  ونیزوواحد اداری وزارت معارف واز بودجه اداری خود ،به سفیران ایران در کشورهای مختلف پول می فرستادند که کتابهای خطی ایرانی را در خارج کشور خریده ویا درکتابخانه هایش عکس برداری کرده  وبعدابه آرشیو کتابخانه های ملی ایران ویا دانشگاه تهران بفرستند واز جمله علامه محمد قزوینی در فرانسه وغیره بود که مشغول این کار مفید بودند ونهایتااین واحد اداری وزارت معارف وبعد از سال 1342ش واز وزارت آموزش وپرورش حذف شده وبه " سازمان کتابخانه هاواسناد ملی "تبدیل گشت که مدیرانش امروزه هنوز نمی دانند که وظایفشان چه چیزی می باشد  ؟ویا با کتابخانه های دیگر چه فرقی دارند؟

 8-واحد اداری صحیه مدارس وزارت فرهنگ ومعارف که واحد اداری مزبور هم در سال1314 ش ودر دوره علی اصغر حکمت در وزارت  فرهنگ ومعارف بوجود آمد  وچونکه مدرسه های ایران محل اجتماع فرزندان افراد مختلف می باشد که گاهی بعضی از انها مریض می شدند ویابخاطر مکان گروهی مدرسه ویا بعلت دست دادن آنهابا همدیگروغیره ممکن بودکه مرض واگیر یکی از دانش آموزان وبه بقیه دانش آموزان همان مدرسه سرایت بکند  واز این رو ، برای جلوگیری از این امر  ویا برای کنترل شیر آبخوری مدرسه که همگی از آن شیر آب می خوردند ویاجهت جلوگیری ازسرایت آلودگی توالت های مدرسه ویا سایر امراض دسته جمعی آنان  واین نوع واحد اداری صحیه مدارس ودرساختمان مسعودیه  وزارت معارف شکل گرفت ویادر سال مزبور ساخته شد  وبدنبالش "ساختمان بهداری مدارس جدید التاسیس تهران " ودر زمینی به وسعت 500 متر مربع ودر جنب دارالفنون تهران ساخته شد که دایره مهندسی وزارت معارف آنرا ساخت ویاساخت وسازآنرا به مهندس شموئیل سعیدومعمارحاجی خان مصفای شیرازی داده شد که در مدت 6 ماه بسازند وساختمان صحیه مزبورهم در 22 بهمن 1314 ش آماده شد  وچند پزشک نیز در آن ساختمان استخدام کردند که افراد دانش  آموزان مریض شده مدارس تهران به آنها مراجعه کرده ومجانی معاینه می شدند ویادوا میگرفتند وپرسنل اداره مزبور هم گواهی اداری لازم به همان مدرسه می داد که غایب درسی محسوب نشوند  وگاهی هم دکترهای مزبور ،مستقیما به مدارس تهران مراجعه کرده وامراض گروهی رادرهمان مدرسه هارا کنترل می کردند  ویااین  نوع سیستم اداری و به شهرهای دیگرایران هم کشیده شد

1. واحد اداری پیشاهنگی وتربیت بدنی مدارس تهران که در وزارت فرهنگ ومعارف عصر رضا شاه شکل گرفت: واین واحد اداری هم در سال 1315ش در عمارت مسعودیه وزارت معارف ایجاد گشت که امروزه " سازمان دانش آموزی مدارس "ایران یکنوع تداوم آن نهادمی باشد که اردوهای دانش آموزی را سازمان بدهد ویا آنها را آماده می کرد که در سوانح گروهی و به یاری بقیه بشتابند ویا با انواع کمکهای اولیه آشنا شوند ویا در مراسمهای گروهی شرکت بکنند  واز جمله برای تشکل اردوهای پیشاهنگی مدارس  جدید ساز تهران ودر سال 1315ش ساختمان امجدیه تهران وبرای ورزشهای گروهی آنها ساخته شد که هنوز در آن تاریخ ،امجدیه در بیرون قلعه تهران  ویادر وازه های شمالی آن ناحیه بود ومنزل مسکونی وتا سال 1320ش ودر بالاتر از خیابان طالقانی وجود نداشت ویاساخته نشده بود  ودر آن تاریخ حدود 210 مدیر وناظم مدرسه های تهران ویا گاهی بجای وی که معذور بود ،ناظم مدرسه می رفت ویابهمراه دانش آموزان  همان مدرسه تحت مدیریتش درمیدان امجدیه تهران شرکت می نمود که پرچمهای خاص مدرسه خود را داشتند ووزیر معارف  هم از آنها سان می دید واین امر نشان می دهد که در تاریخ مزبور حداقل 105 مدرسه ویادبیرستان درشهر تهران ساخته شده بود  ومدل این نوع امجدیه ها نیز، در شهرستانها نیز ساخته شدند که گاهی 4 آبان به آن مکان می رفتند
2. واحد اداری امتحانات مدارس  که به کنترل نحوه امتحان دادن درسی دادن دانش آموزان ویا امتحان گرفتن قانونی مدارس می پرداختند که احیانا کسی از طرفین تقلب نکند
3.  واحد اداری تصدیق نامه مدارس : که صدور آن نوع کارنامه های مدارس ویاتصدیق نامه  های علمی مدارس در انحصار این  نوع واحد اداری وزارت معارف کاخ مسعودیه تهران بود که پس از چک کردن کامل نمرات قبولی در آن مدرسه  ویاسالها تحصیل قانونی  اش در آن مدرسه ویاپس از امضای معلم مدرسه ویامدیر مدرسه واین بار ،پرسنل همان واحد تصدیق نامه وزارت معاف نیز می بایست که  آنراامضاوتصدیق می کرد تاکارنامه قانونی بگردد وبتواند به کلاس بالاتر برود
4.  واحد تجهیز آزمایشگاها ی مدارس در وزارتخانه مزبور: واز آنجا که در مدارس جدید ایران دروس شیمی ویادرس عملی فیزیک ویا نقشه کشی جغرافیایی تدریس می شد که گاهی  به ابزارآلات  ویاتجهیزات آزمایشگاهی نیاز داشت   ولذادر ابتدا فقط سه مدرسه تهران ، یعنی مدرسه شرف وثروت ودارالفنون آزمایشگاه مدرسه  داشتند ویا مدرسه صنعتی ایران وآ لمان که کارگاه داشت ونظیر کارگاه نجاری وماشین سازی وچرم سازی وغیره داشت که چندین صندوق ابزار آلات واز خارج کشور خریده بودند که ازطریق بندر بوشهر می خواستند که وارد ایران بکنند واز مجرای اداره مزبور بود ویابعدابا تاسیس دانشکده های علوم دانشگاه تهران ویادانشکده داروسازی ویاتالار تشریح  دانشکده پزشکی ویاکارگاههای دانشکده فنی دانشگاه تهران که 4 رشته فنی طرق ومعدن وبرق ومکانیک داشت ویا رشته های علوم  دانشسرای عالی تهران که نیاز به آزمایشگاه وِ یاتجهیزات آن داشت  این نوع واحد اداری وزارت معارف قوی تر گشت
5. واحد اداری تدوین کتب در سی مدارس ویادانشگاهها ی تهران دروزارت معارف   که در ابتدای حکومت رضا شاه پیچیده نبود وزیرا که مدارس قبل از آن دوره تاریخی فقط از نوع مدارس ابتدایی بودند ودروس آن مدرسه های ابتدایی هم مشخص بود وازدوره ناصری تدوین شده بود ولذادر مدارس رعایت  کامل می شد وقبل از سال 1281 ش هم مدرسه متوسطه درشهر تهران وجود نداشت وقبل از آن تاریخ به بعد،همگی مدرسه ابتدایی بودند واز سال مزبور دومدرسه دارالفنون ویامدرسه علمیه تهران ، مدرسه های  متوسطه گردیدند  که تازه آنها هم 8الی 9کلاسه بودندکه بتدریج تا سال1305ش به 9مدرسه متوسطه تهران تبدیل شدند  وبعلاوه در اوایل حکومت رضا شاه هم دروس همان مدارس متوسطه هم بعد از کلاس 5 ویا 6 سال ابتدایی به دوشاخه "رشته علمی متوسطه "ویا"رشته ادبی متوسطه "تقسیم می گشت  ودر سالهای اخر حکومت رضا شاه وبا روندافزایش مدارس متوسطه تهران ویا با افزایش دانش آموزان متوسطه  ، دوره شش ساله متوسطه هم به دو دوره سه ساله اول ودوره سه ساله دوم تقسیم گشت  که فارغ التحصیلان مدارس ابتدایی در سه ساله اول همان دوره متوسطه دروس مشترک می گذرانیدند  وتنها در دوره دوم متوسطه بود که دروس تخصصی رشته ادبی ویارشته ریاضی ورشته علوم طبیعی دروس تخصصی می خواندندویا دروس وطراحی اش از هم تفکیک می شد  وبعد از تاسیس دانشگاه تهران  ودانشسرایعالی هم ویا باتعددرشته های تحصیلی آن  تدوین کتب درسی برای اآنها هم پیچیده تر شد وفقط برخی از افراد صاحب نظر می توانستند که در ان زمینه اظهار نظر بکنند وآنهم تنها در رشته های ادبی ویاتاریخ ایران غیره آسان بود که گا هی عبدالعظیم قریب ویا فروزانفر واستادهمایی  نظر می دادندویا کتاب مینوشتند ویاتدوین کتب دانشگاهی وبعداز سال 1342ش تنهابا استفاده از مدل دروس دانشگاههای آمریکایی بود ولی بعد از سال 1361ش هرکسی که می توانست به جمع طراحان سرفصلهای در سی وزارت علوم راه پیدا بکند که زیر نظر آقای نایینی بودکه مدیر کل برنامه ریزی درسی وزارت علوم بودوویادر جمع دکترعلی  شریعتمداری بود می توانست  که درتدوین  سرفصلهای لازم کشور نظر بدهد  واگر جزو آن جمع نمی شددیگر طراح درسی هم نمی گشت وانتقادش هم مورد قبول واقع نمی شدولذا  تخصص ویا ضرورت درسی مزبوربرای تدوین درس مزبور مطرح نبود ویادر طراحی دروس آموزش وپرورش هم ویادرتدوین کتب درسی آن وزارتخانه هم برای دانش آموزان  تنها  رفاقت عمل میکردکه امروزه  باعث شده است تا دروس نظری فراوان در ایران ولی بدون کاربرد در مدارس ویادانشگاهای ما رواج بیابد
6. واحد اداری اعزام دانشجو به خارج در وزارت فرهنگ ومعارف  عصر رضا شاه واین واحداداری هم بعداز سال 1307ش ،درشعبات وزارت فرهنگ عمارت مسعودیه شکل گرفت که در این سال ،تعدادی فارغ التحصیل مدارس متوسطه تهران که زیاد شده بودند ولی دروسی لازم ویا معلم لازم وبرای تحصیل تکمیلی آنان نداشتندویادر ایران امری شناخته شده نبود  وبهمین دلیل هم به خارج اعزام شدند که بعد از تحصیل در اروپابرگردند ویا جهت شکل گیری نیروی انسانی دانشگاه تهران استخدام شوند ویادر دانشسرایعالی  ویاجهت پرسنل فنی برخی از وزارتخانه های تازه تاسیس ایران آماده شوند ودر سالهای بعدی اش هم عده ای دیگرفرستاده شدند ویا با پول نفت اعزام شدندکه با تسلط رضاخان بر شیخ خزعل فراهم آمد که بعد از پیدایش چاههای نفت مسجد سلیمان بر درآمد آن ناحیه خوزستان مسلط شده بود ووقتی رضا شاه، قبل از سال 1305 ش بر تسلط او بر خوزستان خاتمه داد  وآنگاه می توانست  که بخشی از آن در آمد نفتی  راو صرف اعزام محصل به خارج بکند ویابخشی دیگررا صرف ساخت وسازساختمان دانشگاه تهران ویادانشسرایعالی ویا ساختمان دانشسراهای شهرستانها بکند  ودر حالیکه قبل از آن تاریخ ،بودجه آموزشی وزارت فرهنگ ایران بسیار اندک بود  ویاامکان توسعه مدارس تهران ویادانشگاهها نبود  وچرا که "روزنامه خاطرات عین السلطنه" در ص 7834 کتابش به این قلت بودجه وزارت فرهنگ ومعارف  ایران در سال 1317ش اشاره می کند ومی نویسدکه : بودجه مملکت در سال 1317 سیصد کرور ( میلیون تومان )  است که صدی پنج آن به وزارت معارف داده میشد وبقیه اش صرف 9 وزارتخانه دیگر ایران میشد  واین واحد اعزام محصل به خارج هم در سال 1342ش به بعد از وزارت فرهنگ ومعارف منفک گشت وجزو وزارت علوم ویاسازمان امور دانشجویان گردید
7. واحد اداری پیش بینی بودجه مدارس ایالات  وولایات  که در سال 1305ش بوجود آمد ویا دردفاتر وزارت معارف تاسیس گردیدو قبلا بنا م واحد " بودجه وتشکیلات  وزارت آموزش وپرورش " نامیده می شد  وامروزه هم عنوانش عوض شده وبنام "واحد پشتیبانی  وغیره" این وزارتخانه نامیده میشود  تا، مدارس خصوصی ویا نیمه خصوصی  و در تنظیم هزینه در آمدهاو شهریه های مدارس عاقلانه عمل بکنند که به تعطیلی مدرسه ویا مقروضی شدید آنها منجر نشود
8. اداره کل پرسنل وزارت معارف  که بعدا بنام "دایره کارگزینی وزارت آموزش وپرورش " نامیده گشت ودرتاریخ آن روزگار (اداره کل پرسنل) نامیده میشده و پرونده اداری کارکنان مدارس جدیدرا دراین اداره مزبور نگهداری می کردند و درآن روزگار رضا شاه، وزارتخانه مزبور تنها   746 دبیر مدارس متوسطه داشت ویا2610 معلم مدارس ابتدایی داشت ویا221 معلم مدارس  خارجی درایران و تهران کار می کردند ویا جمع دانش آموزان مدارس ابتدایی آن روزگار 17500نفر بودویاجمع دانش آموزان متوسطه اش 4200نفر بود
9.  "محکمه اداری "وزارت معارف که امروزه بنام" دایره تخلفات اداری "نامیده می شود
10.  واحد اداری جواز دهی به مدارس ویارشته ها که امروزه در وزارت علوم بنام " دفتر گسترش " نامیده میشود که بعد از بررسی تقاضاهای افراد خواهان تاسیس مدرسه  ویاسنجش صلاحیت های تاسیس اش که مجاز به آنها می دهدویا برای آن واحد مدرسه ویا دبیرستان صادر می کرد
11.  "واحد امور اداری" که خدمات لازم اداری ویا تاسیساتی را به پرسنلش می داد
12. واحد فنی ساخت وساز مدارس   که امروزه بنام" سازمان نوسازی مدارس "نامیده میشود ودرچندجای تهرا ن ساختمان دارد  واساس این اداره هم در دوره رضا شاه گذاشته شده بود و برای آنکه دانش آموزان ثبت نام کرده مدارس دچارانواع تخریبهای ساختمانهای فرسوده مدرسه خود نشوند ویاجانشان بخطر نیفتد و ازآن موقع به بعد این نوع "اداره کل "در وزارت معارف  ایران راه اندازی شد که با مهندسان آن روزگار همکاری بکنند ودفتر فنی ساخت وساز مدارس ویا تعمیر ونگهداری آنهابشوندویا با نظر کارشناسانه این نوع مهندسان واحد فنی عمل کنند  ومثلاساختمان بهداری دانش اموزان تهران ودرجنب دار الفنون تهران وبا نظر مهندس سموییل ومعمارحاجی خان مصفا ساخته شد ویا ساخت وساز دانشسرایعالی تهران و با مهندسی  مارکف روسی بود ویا ساخت  وساز دبیرستان حکیم نظامی قم ودر سال 1314 با مهندس سیروبود ویا ساخت ساز دانشکده های دانشگاه تهران وکتابخانه ملی تهران در اداره مزبور با مهندس آنده گدار  بود ویا ساخت وساز دبیرستانهای فیروز بهرام ویا البرز ویا سعدی وفردوسی تهران ویا ساخت وساز دانشسراهای تبریز واهواز وارومیه و بانظر کارشناسی  مهندسان دیگر عصر رضا شاه انجام می شد ودر سالهای 1323 و1324 نیز نظامنامه ای برای چگونگی  ساخت دبستان ویا ساختمان دبیرستانها در واحد اداری مزبور طراحی وبه تصویب مجلس رسانده شد
13. و22" اداره های تفتیش" ویا"اداره محاسبات وزارت معارف " که وظیفه بازرسی ونظارت مالی واداری  ویاپاسخگویی به شکایت هارا بعهده داشت  وبعلاوه مامور بود که کمبود ها ویانواقص مدارس  را بررسی بکند وگزارش بدهد

-23فرهنگستان وابسته به وزارت فرهنگ ومعارف که در سال 1314ش شکل گرفت وفتا اسامی شهرها واستانها ووزارتخانه ها  واژ ه های رایج غیر همسو با زبان فارسی ویابا فرهنگ ایرانی را دگرگون کرده والفاظ مناسب فارسی جایگزین آنها را پیشنهاد بکند ویا آرامگاه شعرا راساخته ویااز مشاهیرتجلیل بکند وبعدا این واحداداری هم از وزارت آموزش وپرورش جدا گشت وامروزه نهادی زیر نظر ریاست جمهوری شده است

24- واحد اداری رسیدگی به مدارس دانش آموزان ایرانی در خارج کشور  که با همکاری سفارتخانه ها ی ایرانی در خارج کشور تاسیس شده بودند  وچونکه هزینه اش با واحد اداری داخلی وزارت معارف بود وامروزه ّبنام "معاونت بین المللی وزارت آموزش وپرورش " خوانده میشود

لازم به تذکر است که دوایر اداری مزبور، بتدریج درتشکیلات وزارت فرهنگ ومعارف عصر رضا شاه بوجود آمد که در ابتدا چنین وسیع نبود  ودوایر اندکی در تشکیلاتش داشت  ومثلا وزارتخانه مزبور در سال1303ش تنها یک اداره کل داشت  که از "دودایره اداری زیر مجموعه اش " بهره مند میشد  که اولی

 1- دایره تعلیمات عمومی ودومی2- دایره معارف  بود

وخود دایره معارف نیز در تشکیلاتش سه شعبه داشت که شامل : 1- دایره تعلیمات مرکز 2-دایره تعلیمات ایالات وولایات 3- دایره تعلیمات عالیه بودکه اداره مدارس حقوق ویامدرسه طبی ومدرسه سیاسی وغیره را بعهده داشت 

 وبعلاوه وزارت معارف در سال 1300ش وهمزمان با قدرت گیری رضا خان ،دارای" شورای معارف" شد که در این سال، قانون آن در مجلس تصویب گشت  وبعلاوه در سال 1306ش لایحه دیگری در مورد شورای عالی معار ف  در مجلس تصویب شد  که به این وزارتخانه اجازه می داد که برای گسترش مدارس جدید در شهرستانهاویا در ایالات وولایات مهم نیز علاوه از شورای معارف مرکز ، شورای معا رف ایالات نیز تاسیس بکند ولذادر دوره یحیی خان قراگوزلو که وزیر معارف در سال 1308ش ایران بودبه 7 شورای معارف ایالتی تقسیم گشت  که امروزه "شوراهای اداری" گفته میشود.