ایران شناسی - قوم شناسی - جامعه شناسی

اراک وتنگناهای شهرسازی اش

(بخش اول)

از : دکتر محمد خالقی مقدم

جامعه شناس شهری ومنطقه ای

اراک ،شهر قشنگ وزیبایی است  و چونکه در دامنه های شمالی کوههای لرستان ساخته شده است  ، هوای خوب ولطیفی دارد که با هوای خشن کویر مرکزی ایران تفاوت ،دارد . ولی چونکه هسته اولیه ساخت وساز شهری آن در دوره فتعحلیشاه وبر مبنای ملاحظات صرف نظامی بود که در تنگه گذر گاهی کویر مرکزی ایران ساخته شود ویادرمجرای گذر گاهی اش  وبطرف معبراستانهای غربی وجنوب غربی ایران باشد که به آن "قلعه نظامی سلطان آباد"  می گفتند  که معنایش آن بود که قلعه نظامی مزبور،یکی از نه قلعه نظامی قدیمی  وکهنه همجوارش بود که سلطان فتحعلیشاه قاجار آنرا در دوره تاریخی خودش آباد کرده بود و در سال 1316ش دوره رضاشاه وبرمبنای تصویب فرهنگستان ایران از واژه" سلطان آباد" به واژه" شهر اراک" تغییر واژه میدهد  وتنگنای دوم وسوم شهرسازی اش هم در دوره های پهلوی اول ودوم اتفاق افتاد که صرفا به مکان استراتژیک آن توجه شد وملاحظات دیگر شهر سازی ندیده گرفته شد ودر دوره رضا شاه مقرر شد که ایستگاه  راه  آ هن اراک در نقطه مرکزی اتصال راه آهن سراسری باشد و در دوره پهلوی اول ، وقوع یافت ودر دوره پهلوی دوم نیز وبعد از سالهای 1346ش مقرر گردید که "صنایع اساسی واستراتژیک "ایران در این نقطه باشد ودر شهرکهای صنعتی دیگر ایران  ، نظایرش وجود ندارد ،و تنها در نقطه مرکزی خاک ایران، وحاشیه شهر اراک مستقر میگردد  که در صورت تهاجم نظامی  از همسایگان،واز چهار مرزاطراف ایران  ، مصون بماند  ویااز صدمات تخریب ویا ویرانی نجات بیابد وهمین  نوع ازملاحظات استراتژیک ونظامی وگرچه ّبصورت " مزیت های جغرافی شهری " بود که تنها برای این شهر مهم ایرانی وجود دارد و سایر شهر های ایرانی از آن مزایا بهره مند نیستند ولی همین مزایای منحصر به فرداراک هم، واز سوی دیگر، بصورت تنگناهای شهری برایش در آمده است که "توسعه شهری بیش از حدکالبد اراک "را، با مشکل های حاد روبرو میکند که به آنها اشاره خواهم کرد وتنها " اندازه خاصی از توسعه شهری " را برای اراک می پذیرند که خارج از آن میزان توسعه کالبد، بحرانهای زیادی را ،برای اراک وسکنه شهری آن بوجود می آوردکه امروزه برخی از عوارض خود را نشان میدهدو"فرصتها ومزیتهای شهری اراک" را به صورت تهدیدبرعکس در می آورد که باید به آن  تنگناهای شهری اش هم توجه بشود

شهر سازان ایرانی ، باید توجه داشته باشند که شهر اراک ، یکی از 40 الی 50 شهر حواشی کویرهای ایران می باشد  ، که البته آب وهوای شهراراک ، از همه آ نها بهتر است ، زیرا در جنوبی ترین ناحیه غرب کویرهای ایران قرار گرفته است و چسبیده به کوههای شمالی  وبلندزاگرس بوده ودر بالای کوههای پربرف لرستان می باشد ولی از یکطرف  هم چسبیده به سه کویر نمک وکویر لوت وکویر میقان است که در اطراف این شهرودر نواحی مرکزی ایران قرار دارند  ولذا " موقعیت شهری خاص " دارد  واز طرف دیگرهم در معبر تنگه باریک ومعبر کوهستانی قرار گرفته است که همه شهرهای استانهای شمالی ایران ویا شمال شرقی واستانهای مرکزی  ایران ،تنها از معبر شهر اراک  قابل اتصال به شهرهای چند استان غربی ویا جنوب غربی ایران هستند وچاره ای جز عبور از این شهر مهم ایرانی ندارند  وتنها سه شهر اراک وقم وکاشان و در نواحی مرکزی ایران از این مزیت گذرگاهی برخوردارند که در معبر دواتوبان اصلی گذرگاهی شمال –جنوبی شهرهای ایران می باشندوبه یکدیگر قرار دارند وروزانه چند میلیون ایرانی مجبور به گذر از این سه شهر هستند  وبقیه 40 الی 50 شهر نواحی مرکزی ایران ،دربن بست گذر گاهی قرار گرفته اند و علاوه از تحمل آب وهوای خشن کویری وخاک کم حاصل خیز اطرافش  ویازراعت ودامداری کم رمق اش ودهات ویران وکوچک  وآب آشامیدنی شهری نامناسب و با بن بست های گذر گاهی وجاده ای هم روبرو هستند  واین امرهم مزیت شهر ی اراک رادر استان مرکزی نشان می دهد وهم تنگناهای آنرا ولذابرای اداره شهرهای استان مرکزی خودش که 18 اداره کل ودههاشعبه سازمان اداری باید داشته باشد وجمعیت مکمل آنرا بپذیرد ویا در شهر مزبور وبرای رتق وفتق این نوع شهرهای محروم نواحی کویری ایران واستان مرکزی بپذیرد وتوسعه کالبدی بیابد ولی چونکه در معبرکوهستانی  مهم واماکوچک گذر گاهی واقع است ولذا با تنگنا روبرو بوده  وتوسعه شهری بیش از حد آن  با مشکل روبرو است ویابعنوان یک"مرکز استان "که به توسعه فیزیکی شهری نیاز داردویابه رتق  وفتق کننده اداری ومرکزی دهها شهرمحروم نواحی کویری ویامرکزی ایران که نیاز دارد ویا با با تنگنا روبرو میکند واز طرف دیگر، شهر اراک وبعنوان مهمترین شهر صنعتی ایران می باشد وآنهم در دو جانب این تنگه کوهستانی ودوطرف شهراراک بوده ویامکان استقرارش ودر نقطه مرکزی خاک ایران ویا درتقاطع جاده های ترانزیتی ویاراه آهن ایران  است که قطاراز دل تونل های فراوان کوههای لرستان بیرون آمده و برای ورودبه نواحی مسطح وصحرای سرباز کویرهای ایران ،تنها معبر گذرگاهی اش به استانهای جنوبی ویا غربی ایران،مجبور به عبور از تنگه باریک کوهستانی شهر اراک می باشند وراه حل دیگری ندارند وبعلاوه مجبور به حمل ونقل هزاران قطعه صنعتی  وبا قطارهای باری خود واز چندشهرک صنعتی اراک هستند ویابه 1250 شهرو درچهار سوی ایران وبرای صدها کارخانه ایران هستند که همه کارخانجات ایران و  یا همه شهرهای ایران به آن نوع  محصولات صنایع سنگین ویااستراتژیک اراک نیاز دارند  ویابه حمل ونقل اش وبا قطارهای باری اراک نیاز دارند ، ولذا رسالت ومسئو لیتی  خاصی است که شهراراک ودر این ناحیه نیمه کوهستانی ونیمه کویری ایران به عهده خود گرفته است  وشهرهای دیگر ایران چنین مسئولیتی را ودر برابرشهرکهای صنعتی مختلف  ایران به عهده خود ندارند  وتبریز وکرج هم بعد از اراک قرار گرفته اند. واز طرف دیگر "توسعه فیزیکی خود شهر "اراک واز چهار طرف در تنگناواقع شده است که بتواند چنین نیازهای وسیع همه شهرهای ایران  را برآورده بکندویابرای اداره شهرهای محروم خود استان  مرکزی راو با چنین فضای تنگ  شهری ویاباریک کوهستانی  بر آورده بکند  ویا تنگناهای آبرسانی شهری را برای جمعیت بزرگ برآورده بکند ودر حالیکه رودخانه های مهم در جانب شمالی آن نیست  ویاخطر سیل گیری برخی محلاتش را که در دامنه شیارهای برخی کوهها قرار گرفته ویابدلیل بالا وپایین بودن سطح  برخی محلاتش  نسبت به یکدیگراست ویابدلیل تنگناهای خیابانکشی شهری  اش ویازدن پل های  شهری بزرگ ویا ارتباط جاده ای بین محلات شهری اراک را وطوری که بهم نریزد ویا  طوری که میسرحرکت ریل راه آهن  ویا مسیر حرکت هزاران ماشین ویا کامیون جاده ترانزیتی همه شهر ها واز داخل شهراراک را بهم نریزد ویا مسیر حرکت کانال بزرگ سیل گیری نواحی شهری مختلف شهر اراک رابهم نریزدویا به طرف تالاب میقان شمال شهر اراک را بهم نریزد ویا آلودگی برخی ازصنایع اراک ( ونه همه آنها) که بدون توجه کارشناسی  به موقعیت جغرافیایی حساس شهراراک  بوده ویا باوجود کوههای بلند در غرب اراک  ویا درجنوب شهراراک است ویا به مسیر حرکت باد که بطرف شهرمی ورزد توجه نشده ولذا آلودگی برخی  ازصنایع دود زا ومازوتی وغیره رااز پخش شدن در چهار طرف مانع شده ویابا وزش باد وبه طرف شهر و بر بالای شهر انبوه می کند واز این روامکان اقامت هزاران  مهندس ویا کارگران چندین شهرک صنعتی مهم اراک را با بن بست روبرو میسازد  ولذا وزارت نیرو ویا وزارت نفت ایران ،بایدو برای عدم نابودی میلیاردها سرمایه گذاری صنعتی وانسانی در شهراراک  ، وبه چنین ضعف نظام کارشناسی پرسنل زیر مجموعه خودش توجه  لازم راکرده  ویافیلتر های لازم ویا اصلاح سیستم صنایع آلوده کننده خود را چاره سازی بکند ویا از محققان دانشگاهی ومدعی شرکت دانش بنیان ، راه چاره آنرا جستجو بکنندوسعی نکنندکه برای حفظ صنعت مورد نظر خود در حاشیه این شهر، هزاران متخصص دیگر را از این شهرفراری داده ویا صنایع سنگین اطراف اراک را به نابودی بکشانند ومقامات استانداری وادارت کل استان اراک نیز باید سیاست های  جمعیتی وشهرسازی خاص راو درتوسعه اراک رعایت کرده واز مهاجرپذیرکردن شدید اراک بپرهیزند ویاازانبوه شدن جمعیت غیر فنی ودر اراک بپرهیزند ویا در ساخت وساز شهرداریها ومحلات شهری اش  ،از دادن هر نوع پیمانکاری و به افرادی که درک علمی ویادرک کارشناسی واز موقعیت حساس جغرافیایی اراک ندارند، بپرهیزند ویا مدل اداره ادارات کل استان را اصلاح بکنند که بضرر شهرهای محروم استان مرکزی می باشد  ومدل خاص استانداری استان مرکزی خودشان را جستجو بکنند که تقلیدی کور کورانه از مدل اداری 30 استان دیگر ایران نباشد که موقعیت جغرافیایی ویا کشاورزی ویاجاده ای مشابه ندارند ویانیاز های غذایی ویا باغداری خاص خودشان رادارند وبقیه استانهاو نظیر اراک نیستند که به میوه ملایر استان همدان ویا باغات میوه وسبزیجات بروجرداستان لرستان نیاز دارند ویا به محصولات کشاورزی ازنا ودرود  والیگودرز نیاز دارند ولی خدمات شهری همجوار به آنها نمی دهند  ویادهها شهر استان مرکزی اراک بی بهره از محصولات غنی کشاورزی است ویا صدها دهات دیم زارفراهان وساروق وکمیجان وخنداب ویاصحرای خشک کویر میقان شمال اراک  ویا دهات اندک وکم رمق آشتیان وتفرش ودستجرد وخمین ومحلات ویابه دلیل رود خانه های فصلی وسیلابی شمال صحرای اراک  که قادر به تامین آذوقه شهری ورو به ازدیاد شونده آن  شهراراک نیست  ویا بدلیل نامناسب بودن جاده کشی های شهر اراک و به شهرهای حومه اداری خودش است که نظیر جاده کشی های مناسب پیرامونی شهر رشت ودر استان گیلان  وبه شهر های حومه ای اش نیست ویانظیر راههای اهوازو در استان خوزستان  نیست ویا نظیرشیراز ودر استان فارس نیست ویا نظیر راههای زاهدان  وکرمان ودر استان سیستان وکرمان نیست که مدل برنامه ریزی سازمان برنامه استان اراک وتقلیدی از مدل برنامه ریزی سازمان برنامه استانهای مزبور باشد ویا نظیرمدل اداره کل کشاورزی آنها باشد که سیستم کشاورزی یکدست ومشابه دارند ویا نظیر مدل راهسازی آنها ویانظیرمدل  اداره کل بهداشت آنها ودر خدمات دهی درمانی به شهرهای زیر مجموعه اش نیست ویانظیراداره کل آبرسانی  وآبیاری آنها نیست که وزارت نیروی کشور وبرای متنوع بودن نظام کارشناسی آبرسانی شهرهای کویری وبهینه کردن آنها در نظر نگرفته  ویابرای اداره مسایل خود شهر اراک در نظر نگرفته ویابرای  مدل ادارات کل آبرسانی ویاکشاورزی ویابیمارستانی وبودجه ریزی ویا اداره گردشگری شهرهای اراک در نظر نگرفته اند  وبلکه مدل اداری زیر مجموعه استان اراک  یک نوع مدل اداری تقلیدی  از استانها ی دیگر شده است که وزارت کشور تحمیل می کند  که آنها را در اداره استان مرکزی هم رعایت بکنند وپرسنل اداراتش هم تخصص خاص در این مورد نیافته اند ولذابه بحران شهری اراک وشهرهای حومه اش دچار می گردند که در مقاله بعدی ام به آن تنگناهای اداری شهرهای حومه و پیرامونی اراک اشاره خواهم کرد وسکنه اغلب شهر ها هم از دولت ،خواهان رفع آن تنگناها ی شهری استان مرکزی بودندکه ناشی از واقع بودن در طبیعت خشن کویر مرکزی ایران می باشد ویا بدلیل بن بست بودن جاده های شهری  است ویا بدلیل بی حاصلی خاک ویاضعف آبرسانی شهری است ویابدلیل فقدان توجه گردشگرانه ایرانیان به شهرهای مزبوروتاسیسات اقامتی مناسب مسافر برای این شهرهاست  ویا بدلیل مدل اداری غلط سپردن آنها وبه پرسنل ادارات کل دو استان اراک واصفهان می باشد که درک درست ویا شناخت کافی از نیازهای شغلی واداری سکنه این 40 الی 50 شهر پیرامونی  نواحی کویری پیرامونی خود ندارند ویااز سر سیری آنها را اداره می کنند وگزارش روزانه مشکلات آنها راو در "حرفه اداره "مزبور نمی گیرندکه به بالا، منعکس بکنند ویا راه حل آنرا جستجو کرده ویا به یک محفل علمی  ودانشگاهی منعکس کرده ویا در آینده آنرا حل بکنند  که سیستم کار در یک "نظام استانداری جامعه پیشرفته" این نوع تخصص های حرفه ای را می طلبد  ولی در تقسیمات کشوری  امروزین ما،حکم اداری این  نوع شهرهای محروم را از دولت اخذ کرده اند ولی چگونگی اجرای آنراهم نمی دانند!که محرومیت ویامهاجر فرستی شدید این نوع 40 الی 50 شهر ویاروستاهای کم رمق این ناحیه را بدنبال خواهد داشت که باید "ستاد ویژه اداری "ودر نهاددولت و برای حل شدن مسایل اداری این  نوع نواحی مرکزی محروم ایران ،باید شکل بگیرد ویا هر وزارتخانه  ومسایل خاص این  نوع ناحیه مرکزی ایران  را وباروش اداری ویژ ه خودَ ، حل بکنند والا اضمحلال شهرهای مزبور حتمی می باشد! زیراکسادی شغل ویابحران اشتغال زایی سکنه شهرهای مزبور ،بیش از همه شهرهای ایرانی می باشند!

وهمچنین ،توسعه شهری خود اراک هم ،از چند طرفش ، در تنگناست و پیمانکاران دولتی  اراک باید به آن توجه لازم  وعلمی بکنند تامشکل  حاد وبرای سکنه شهر اراک بوجود نیاورند وبعلاوه باید سیاست توسعه جمعیتی اراک هم کنترل لازم بشود  وتوجه بکنند که توسعه کالبدی اراک ،واز چند جهت در تنگنامی باشد ، زیراتوسعه شهر اراک ،واز جانب شمال شرق  که چسبیده به تالاب میقان می باشد و سیلابهای فصلی کویر میقان وبه این ناحیه گود بالای شهراراک میریزد  ویااز جنوب کالبد شهر اراک  هم چسبیده به کوههای گردو ویاکوه درسند وکوه سرخ  وهما وکوه زرد است وازجانب شمال غرب هم  کوههای  مودر وکوه سیبک وکوه میل آنرا احاطه کرده اندو از غرب نیز کوه میر آبادکه قصبه هزاوه( زادگاه امیر کبیر) در آن واقع است  وسکنه ده هزاوه هم کاروانسرایی مخصوص به خودو دربازار شهراراک دارند ویااز شرق نیز به کوههای محلات محدود می باشد  وتنها از اتوبان قم ومعبر باریک وبطرف شازند وملایر وبروجردراه باز است وبهمین  دلیل وملاحظات کوهستانی ،چهار شهر محلات ویااراک وملایر  وبروجرد ودر بالای کوههای مرتفع لرستان آب وهوایی لطیف وخوب دارندولی اخیرا، هوای اراک را وبا ضعف کارشناسی اداری به آلودگی می کشانند ودر حالیکه معبر باریکه مزبورو مسیرریل قطار جنوب ویا مسیرراه شوسه اصلی هم میباشد وبعلاوه کانال سیل گیر ممتدی هم دارد که بطرف تالاب میقان می رود  ویاصنایع استراتژیک  وسنگین ماشین سازی اراک ویاآذر آب  وکمباین سازی وادوات کشاورزی وآلومرول ویاواگن سازی ویاساخت تاسیسات پالایشگاهی ویادکل های بلند برق وغیره هم ودر سالهای 1346 وغیره وبا توصیه آمریکاییها وبه کارشناسان سازمان برنامه ایران توصیه شدکه در شمال شرق اراک مستقر بگردد وبعدا یکی دو شهرک صنعتی دیگراراک هم ودر بالای آن  ناحیه مستقر می گردد وبعلاوه صنایع پتروشیمی ویاپالایشگاه نفت ویانیروگاه حرارتی نیز ودر غرب شهراراک بوجود آمد  ونیزدر همان دوران رژیم سابق ،یک شهرک مسکونی سازمانی ومتشکل از دهها مجموعه آپارتمان وبا بلوکهای سیمانی ویا بابلوک آجر قرمزی و برای صدها مهندس ویا تکنسین ویا کارگر فنی این نوع صنایع ساخته شد که در مکان خوب جغرافیایی اراک واقع است ونظیر محله های بریم وباورده آبادان است ویابا دیواره بندیهای درختچه ای می باشد  وغیر از محلات قدیمی عصر قاجار وپهلوی شهر اراک ، اخیرا آبادیهای  کرهرود وسنیجان وآبادی فیجان وضامن جان ونظم آباد اطراف اراک نیزو به بافت قدیمی شهراراک و در باریکه های مزبور متصل شده است

لازم به یاد آوری است که ،در دوره ساسانی ودر تنگه باریک معبر مزبور، یک قلعه نظامی ساسانی وجود داشت که در مکان آبادی کرهرود اراک واقع بود ،زیرا به نقل ص 73 کتاب فتوح البلدان  وبا آمدن اعراب به ایران ابودلف که از سران نظامی لشگر اعراب بود واین  نوع قلعه نظامی عصر ساسانی راو در کنار رودخانه کوچک کرهرود تسخیر کرده ونام آنراکرج ابودلف ویا کره رود ابودلف نهاد  ودر ناحیه شهردلیجان کنونی هم که در سه راهی قم – اراک واصفهان میباشد و قلعه نظامی دیگر ساسانی هارا تسخیر کرد واقوام نظامی اعراب خویشاوندخود را در ناحیه های کرهرود دلیجان ودژاصفهان  نهادوتا دوره عضدالدوله آنها را مستقر نمود وبعلاوه نام این مناطق تسخیرکرده خودش را "عراق عجم" نهاد که در مقابل لفظ"عراق عرب "میباشد واعراب دیگر در بین النهرین تسخیر کرده بودند ولذااز دوره مزبورو تا سال 1316شمسی ، ناحیه جغرافیایی مزبوررا " ایالت عراق عجم" می نامیدند که بالاخره در سال 1316ش فرهنگستان ایران واز واژه "عراق "  به واژه" اراک " مبدل می نماید  ولی مرکز ایالت مزبورودر دوره ساسانی شهر اراک ودژ کرهرود نبود وبلکه دژ جی ویا اصفهان  فعلی بود  که سپهسالار ایالت داخلی ایران بودویامرکزمنطقه کویری مرکزی ایران  ودر دژ جی بود که ریاست دژ های اطراف را داشت واز جمله دژبان قلعه نظامی کرهرود ودلیجان ونهاوند وقم وآوج را هم  او تعیین میکرد  که منطقه کویری داخل ایران را واز راه های معبر های کوهستانی  مزبور اطرافش می گذشت ویا از کنار دژ های نظامی متعدد می گذشت که در معبر های آن  راه هابود و به ایالت جبل عصر ساسانی(یا آذر بایجان کنونی )وصل می شد ویا به ایالت قرمسین ( کرمانشاه کنونی)  ویاایالت پارس ( فارس کنونی ) ویاایالت خور آسان (و خراسان کنونی) ویاایالت خوز ویا نیشکرایران ( ویاخورستان کنونی ) ویا به ایالت ری وصل می شد که هر کدام از ایالتهای مزبور ، مرزبان خاص خودش ویاسپهسالار ودژهای نظامی خاص ایالت خودشان راداشتند وایالت مرکزی ایران هم در دوره ساسانی وبه مرکزیت دژاصفهان " ایالت پهله ویا ایالت فهله" نامیده می شد  ولذاص 72 کتاب فتوح البدان به رئیس مرزبانهای قلعه مرکزی  ایران ودژجی اصفهان وبنام " فاذوسفان مرزبان " اشاره می کند  که مجبور به تسلیم به اعراب گردید  وبعلاوه از دژ ساسانی اصفهان ویا سپاهان قدیمی وتاشهر پایتخت ساسانی هاو در تیسفون عراق کنونی،  تنها دو معبر کوهستانی  راه بود که هر کدامشان دژ های ساسانی خاص  خودشان را داشتند  که اولی مسیر دژهای سپاهان ودلیجان وکرهرود(یعنی قلعه قدیمی اراک) و دژملایر وکنگاور( قصر اللصوص) وحلوان وتیسفون بودودیگری هم مسیر دژ های نظامی مسیرپادگان سپاهان ویاالیگودرز وازنا وبروجرد و نهاوند وکنگاور وحلوان وتیسفون بود  وبعلاوه قلعه نظامی کرج ابودلف هم در آبادی کرهرودواقع بود،که راه کنترل ورودی به داخل فلات ایران واز ناحیه بین النهرین بود

 وامادر دوره آل بویه ،و وقتی که آنان، قلعه های نظامی اعراب ابودلف را ودر فلات مرکزی از اعراب پس،گرفتند وبعدا در دوره سلجوقیان وایلخانی وتیموریان وقراقویونلو وآق قویونلو و غیره،گاهی محل نشیمن سپهسالار عراق عجم ایران  با دژاصفهان بود وگاهی  هم با دژهمدان وغیره بود ولذا تا دوره فتحعلی شاه که در منابع تاریخی گذشته این ادوار، نامی از اراک دیده نمیشود ودر کتابهای عصر نادری هم از قصبه فراهان نام برده شده است وتا آنکه در دوره آقا محمد خان قاجار ،وی سپهسالار عراق عجم را ،محمد خان قاجار ایروانی تعیین  می نماید  وبعد از وی  نیز ،فتحعلیشاه قاجار ، یوسف خان سپهدار گرجی را حاکم عراق عجم می نماید  ووی نیزاز شاه اجازه میگیرد که 8 قلعه کهنه ویاویرانه اطراف کرهرود را خراب کرده وبجای آنها، یک  نوع قلعه نظامی نوساز وبنام " قلعه سلطان آباد " ودر مکان جغرافیایی مزبور بسازد که مکان استقرار 12 هزار نفر نظامی منطقه روستاهای فراهان ویاجوانب اطرافش باشدکه در شمال اراک  واقع بودند ولذادر ایام جنگهای ایران وروس ویاجنگ هرات وغیره وبعنوان "فوجهای نظامی فراهان" و"دره شراء "وغیره شرکت داشتندویاقایم مقام فراهانی ومشدی قربان آشپز وی ویاپدر امیر کبیر نیزو در آن فوجهای نظامی  فراهان وهمراه عباس میرزا فعالیت می کردند ولذا سپهدار یوسف این 8الی 9 قلعه نظامی را خراب کرده ودر سال 1224هجری قلعه سلطان آباد راو در تنگه استراتژیک مزبور بنامی نماید  وآنرا با 6 در وازه مجهز می کند  که شامل دروازه های ملایر اراک بود ویا دروازه مشهد ودر شرق شهر ویادروازه فراهان   ویادروازه راهزان ودروازه حاج علینقی ویادروازه نهرگردبود ویک ارگ دو لتی نیز وبرای مقر حکومتی خود ودر شرق بازارچه اش بنا می کند  که امروزه، محله ارگ اراک نامیده میشود وبعدا در دوره ناصرالدین شاه هم "بازار اراک "گسترش می یابد وبا 20 کاروانسرا ویاچهار گذر ویاچند مدرسه دینی ویامسجد وحمام ودر مجموعه محله مزبور ساخته میشود ودوتقاطع بازاراراک + گونه است وامروزه "بازار سرپوشیده اراک" و با بازار سنتی سایر شهرهای بزرگ برابری میکند وبعلاوه چند محله قدیمی اراک  نیز ودر دوره مزبور ودر کنار رود کرهرود وکانال سیلابگیری شهر ساخته می شود و برای آبرسانی شهر نیز 7 قنات ساختند ونیز بند نیمور اراک را برای تامین آبرسانی سکنه شهر در دوره قاجاریه ساختند وبعدا چند چاه عمیق نیز زدند  ولی امروزه وبا رشد جمعیت شهر وبا تنگنای آبرسانی شهری واحیانا سیل گیری برخی از محلاتش روبروست و همانطوریکه استاندارش هم گزارش میدادودر سیل اخیر فروردین ماه1398 ش ،بزور توانستندکه سیل مزبورراو در کانال بزرگ آن مهار بکنند  ویا معبر خیابانکشی های آنشهر نیز وعلیرغم زدن پلهای بزرگ شهری واما بدلیل معبر تنگ گذر گاهی شهراراک ویابه دلیل تعدد کامیونهای گذری از شهر وغیره ویا تعددگذر گاهی محلات  رو به افزونش بامشکل رو برو می باشد ونیز چونکه شهر مرکزی اراک ودر ناحیه کاملا جنوبی استان واقع می باشد واغلب شهرهای پیرامونی استان مرکزی  هم ودر ناحیه شمالی اراک واقع شده اند  واز این رو بدلیل بن بست بودن جاده های اطراف شهروکوهستانهای مابین تفرش وساوه ویانحوه جاده اراک ومحلات وغیره وبغیرازشهرهای فراهان وشازند  استان مرکزی وبقیه شهرهای زیر مجموعه اداری اراک وبا مرکز استان مشکل ارتباط جاده ای  دارندویا مشکل نقلیه ای واداری دارند ولذاسکنه شهرهای ساوه وتفرش وآشتیان ودستجرد وکمیجان وساروق ومحلات  وخمین وخنداب  وجعفریه ومامونیه به این نوع  مشکل اعتراض داشتند واز نظر رخساره زراعت وباغداری استان نیز گونه معیشت یابی ،هرکدامش متفاوت از همدیگر می باشدولذا اداره کل کشاوزری اراک  هم نمی توانست به مشکلات همه آنها رسیدگی بکند ویا مشکلآت  آنها را در اینترنت گذاشته واز محافل دانشگاهی وتحقیقاتی راه حل آنها را بپرسد  ویادهات فراهان که در دشت هموار شمال اراک  واقع است واغلب زراعت دیمی دارند  وبا فقر معیشت روبروست وبغیر از رود کوچک دره شراء مابین استان همدان واستان مرکزی ،اغلب رود خانه های استان مرکزی فصلی وسیلابی می باشند  ولذا از پرسنل وزارت نیرو نیزو بدلیل عدم یافتن راه حل صحیح آبرسانی شهری وبرای مشکل شهرآنها،گله داشتند که چرا اداره تحقیقات آب شناسی وزارت نیرو پرونده آبرسانی  شهری ومشکلات آب شرب وآبیاری این 40 الی 50 شهر محروم نواحی کویری ایران را در اینترنت نمیگذاردکه از بقیه ایرانیان آگاه راه حل بپرسد ویا نحوه اصلاح مکانیزم ویابهبود ویاتصفیه صحیح آنهارا بپرسد؟ ویا مقدار و میزان مصرف آنها را در امور زراعت ویاصنعت وغیره را بپرسد؟که عنوان آنرا "واحد تحقیقات "گذاشته است  ویا انواع مهندسی آب را دایر کرده است ؟ وهر کسی که از پرسنل دوایر این  نوع شهر ها مکانیزم آبرسانی آنهارا بپرسد وفورا اعلام می کنند که محرمانه است ومثلاسکنه روستاهای کوچک ویادیمزاراطراف فراهان ویاکمیجان وسارو ق وبا قنوات کوچک وبرای آبرسانی سکنه ده وباغات کوچکش وغیره  عمل می کردندکه در دوره قاجاریه وبرای رفع فقر معیشت  خود ودر فوجهای نظامی فراهان وغیره استخدام شده بودندواز دوره نادر شاه به بعد گرد هم آمده بودند ویادر جنگهای متعدد ایران وروس ویاجنگ هرات وبوشهر ومحمره و بندر عباس  دوره قاجار شرکت داشتند وبعلاوه تنها رودخانه دایمی استان مرکزی  هم رودخانه قره چای می باشد که از کوههای شاه زند جنوب غربی اراک نشات گرفته ودر مرزدواستان همدان واراک ودر دره شرا ءویا بطرف شمال استان حرکت کرده ودر سال   1375ش ودر یکی از شاخه های فرعی وکوچک آ ن رودهم ،(سد کوچک آبشینه) را زده اندکه درخاک استان همدان  واقع است ویارود قره چای مزبور وبعد از گذشتن ازمرزغربی، ارتفاعات  وکوهساران مابین تفرش وساوه که دهات اندک دارد ویادر برخی از دره های آن کوههای تفرش ودستجرد هم در شمال اراک، تنها چند درخت ریشه دار وعمیق توت ویا گردو قابل رویدن می باشدوآنگاه رودخانه قر ه چای  مزبورو بطرف شرق  استان چرخیده ودر همان سال 1375 ش نیز (سد کوچک الغدیر ساوه) را ودر مسیر آن  رودمی زنند  ولی سالهاسد مزبور پر نشده بود وسپس مسیر خشکش هم از جنوب شهرساوه گذشته وتاتالاب حوض سلطان شمال قم ادامه می یابد ودر دهات ساوه نیز برخی درختان انار ویاطالبی ساوه می روید که بازار فروش محصولاتش وبطرف اراک هم دور ودرازو صرفه دار نمی باشد ولذافقط محصولات کشاورزی اشان رابه شهرهای تهران ویاکرج تحویل میدهند که نزدیک می باشد . وبعلاو ه سکنه شهرهای کویری مزبور که با آنها مصاحبه می کردم از وزیر علوم ومدیرانش گله می کردند که چرا به بدبختی ها ویابه فقر معیشت سکنه این 40 الی 50  شهر محروم ایرانی توجه نمیکند که نظام درسی بچه های محروم آن ها راغلط طراحی کرده اندویا در مناطق محروم مزبوررا عوض نمیکند وبلکه 140 واحد درسی بیهوده را که پیشنهاد همان پرسنل گذشته وزارت علوم می باشد  وهمگی را وحی منزل حساب کرده  وحاضر به تغییر آنهانیست ویابه متناسب سازی آن دروس و با جغرافیای اقلیمی این مناطق نیست  ویابا مقتضیات تولیدی  وجغرافیا وتاریخ آب وخاک  وهواویاحرفه آموزی محیطی وابزار کار اقلیمی  ومحیطی این نوع مناطق نمی کندویا صرف تطابق پذیری افراد تحصیل کرده دانشگاهی این  نوع مناطق محروم وبا مقتضیات اندک حیاتی این نوع شهرهای محروم نمی کند  که معلومات  اندوخته هزاران دانشجو دانشگاه پیام نورمفید شود وِیا معلومات هزاران دانشجوی آزاد ویادانشگاه دولتی این نوع شهر ها را می سازند ولذابعد خواندن آن  همه ازدروس  متعددودر اشتغال زایی مناطق مزبورهم  بدرد آنها نمی خورد  وبلکه برعکس وزیر علوم ویا (رسانه نبض دانشجوانان) وبا وحی منزل دانستن  این نوع درسها وفقط همدست شده وبه عده ای دیگر حق التدریس آن 140 واحد درسی را می رسانند  ویااز بچه های محروم آنها میگیرند  وبه دیگران می دهند  وبدون آنکه برایشان مفید باشد ونهایتا دبیران ویا دانشجویان این نوع مناطق  محروم ایران هم از هر نوع شناخت منطقه ای خود عاجز کرده ویاازمقتضیات زیست یابی وتطابق پذیری حرفه ای ودر منطقه خشن  ومحروم مزبور محروم کرده ونهایتا  وبعد از آنهمه از درسخواندنها مجبور به مهاجرت از آن  مناطق  می شوند، زیرا در عمر خوددروس تطابق پذیری علمی ویادگرگونی آن محیط  را یاد نگرفته اند ویابه نفع حرفه آموزی محیطی  ویااشتغالجویی خوددر این  نوع مناطق رایاد نمی گیرندوبلکه برعکس با مقدس دانستن آن  نوع درسهای  قبلی سر در گم می شوند که ثمره علم آموزی وزیر علوم ویاروسای دانشگاهی اودر این نوع مناطق است که از وی حکم آموزش دانشگاهی گرفته اند  ویا حکم ادارات کل آموزش  ویا آموزش عالی را در این نوع از مناطق  محروم رادارند وبعلاوه سکنه این نوع مناطق محروم ایران که شغلشان  امروزه دچار کسادی شدید شده بود ، همین نوع سوالات ویاخواسته ها را از (رئیس سازمان میراث فرهنگی کشور) وپرسنل زیر مجموعه اش را داشتند  که با تلقی های غلطی  که از میراث فرهنگی ویاگردشگردی دارند ویاازامکانات فراهم کردن وسایلش وبرای مناطق محروم مزبور رادارند،اهالی این نوع شهرهای محروم کویری را هم از هر نوع در آمد گردشگری محروم کرده اند که سایر شهر ها ی ایران ،حداقل از آن بهره اقتصادی می برند!

 بعلاوه ،کتاب ناسخ التواریخ دوره قاجاریه نشان می دهد که ساخت قلعه سلطان آباد اراک  وخندق اطراف آن ،در دوره فتحعلیشاه  اتفاق افتاد وبا در آمد های ناشی از مالیات دهات فراهان بود ویاسفرنامه فریزر ودر دوره محمد شاه قاجار ودر ص123 کتابش هم وبه سلطان آباد اشاره می کند ونیز ص 95 کتاب الماثر وآلاثار هم نشان می دهد که ساختن بازار اراک ویاعمارات دیوان دولتی آن نیز در دوره ناصر الدین شاه رخ داده  وبدست حسن خان نایب الحکومه عراق می باشد ونیز در همین ایام ،باغشاه بیرون دروازه ارگ سلطان آباد ساخته می شود که در تاریخ 1271 هجری  ودر عصر ناصری اتفاق افتاد  ونیز در سال 1273 ه وبرای رفع کمبود آبرسانی شهری هم ، سدویا بندنیمور اراک را ساختندویابا استفاده از جمع آوری آ بهای فصلی دره های کوچکش ساختند که در ص 97 کتاب مزبور، ّبه آ ن مسئله اشاره شده است  یا کتاب " سه سال در دربار ایران " دکتر فوریه نیز ودر ص 261 کتابش به بازار سلطان آباد اراک وکارهای قالی بافی وتجارتخانه زیگلر سلطان آباد اشاره دارد که مرکزش درمنچستر انگلستان بود  ویا به کوچه های سلطان آباد اشاره دارد ووبرخی تجارتخانه های این دوره که به 60 عددمی رسد  وبعلاوه کتاب مرات البلدان نیز در ص 2019 خود به ساخت وساز مسجد عبدالنعیم ومسجد قبله اراک ودر دوره قاجار اشاره دارد  وبعلاوه ص 435 کتاب مرآت الوقایع مظفری نیز ودر دوره مظفرالدین شاه  به ساخت مدرسه صنایع اراک ودر دوره مظفرالدین شاه اشاره دارد  ویا "سفر نامه پولاک "هم از عمارت سلطان آباد  وبعنوان " قصر سلطان آباد " یاد می کند  وهمچنین کتاب "منتخب التواریخ "عصر قاجار هم به اسامی برخی از حکام اواخر عصر قاجاریه اراک اشاره دارد واز جمله درص 402 کتاب مزبورو از وزیر افخم سلطان علی خان  وبعنوان حاکم عراق  وگلپایگان یاد می کند که شهر مزبور به اراک نزدیک  است وامروزه گلپایگان و بدلیل دوربودن از مرکزاصفهان ویاعدم خدمات دهی اداری آن  شهر اصفهان به دوشهر گلپایگان ویاخوانسار گله شهری دارندکه هر دو شهر مزبوراز شهرهای خوش آب وهوای شمال کوههای لرستان وبختیاری می باشندوچسبیده به ناحیه اراک هستند ولی جاده های بن بست  ویاکم رفت آمد به اراک واصفهان دارند ومعدود ی اتوبوس از تهران دارند

 وهمچنین در دوره رضا شاه، در دشت شاه زند اراک ،چغندر قند می کاشتند ویاکارخانه قند نیز در جنب آن بود که تنها دشت مناسب استان مرکزی است ولی امروزه به صنایع پالایشگاهی وپتروشیمی ونیروگاه برق اختصاص یافته است وبعلاوه ص 5378 کتاب " روزنامه خاطرات عین السلطنه" هم ، در دوره رضا شاه و به کوچه فرمانداری اراک اشاره می کند  ویابه خانه اعظم الدوله  وخانه حاکم اراک ،این دوره اشاره دارد  که نشان می دهد که اراک در دوره رضا شاه، به فرمانداری تبدیل شده بود  وکتاب " اسنادی از انجمنهای بلدی عصر رضا شاه "  هم در صفحات 401 الی 404 کتابش ،از تاسیس شهرداری ونظمیه اراک ودر این دوره تاریخی ، یاد میکند ویا از ارفع حاکم اراک ودراین دوره، یاد می کند  ونیز ص 277 کتاب " روزنامه نگاری در ایران "  هم از تاسیس دبیرستان پهلوی اراک و در سال 1313ش  در اراک یاد می کند ویا از دبیرستان صمصامی اراک دوره رضاشاه یاد میشود  ونیز از " آموزشگاه منتصریه اراک که، توسط منتصرالدوله ودر این دوره رضا شاه ساخته میشود ویا از دبیرستان سهام السلطان یاد می شود وامروزه بالای 35دبیرستان ویامدرسه دارد  وبعلاوه کتاب " خاطرات وخطرات " عصر رضا شاه هم ودر ص 287 کتابش ،از برخی مسایل سلطان آباد یاد می کند  ویا کتاب " خون ونفت " اواخر عصر رضا شاه ]م ودر ص 235 کتابش ،از بازداشتگاه انگلیسی ها دراراک ودر سال 1320ش وبعد رفتن رضاشاه یاد می کند ویابرخی از ایرانیان را که در آنجا بازداشت کرده بودند  وهمچنین ایستگاه مهم راه آهن اراک نیز ودر دوره رضا شاه  ودر اراک ساخته می شود  وبعلاوه در دوره پهلوی دوم نیز ، محلات قدیمی اراک ،شامل "محله راهزان "بود ویا "محله عباس آباد " ویا"محله حصار "اراک  ومحله قلعه اراک ومحله فتق آباد ومحله بازار ومحله هپکو  ومحله پشت مسیله  و"محله هفده دستگاه "ومحلات اطراف پارک شهر  ویا محلات دو طرف رود خانه اراک وغیره بود وامروزه هم، چند محله جدید ساز گردو ویا محله شهرک مصطفی خمینی  ویاکوی صنعتی اراک ویاکوی کارمندان راه آهن ویاکوی کارمندان شرکت نفت  ویاکوی طلاب وشهرک صنایع اراک ویا چشمه موشک ویامحله باغ پروین  ویاشهرک قدس  ویاشهرک خالد اسلامبولی  ومحله رازی اراک  وکرهرود  وغیره به آنها اضافه شده اند  ونیزامروزه اراک 6 پارک خوب ویا7 سالن ورزشی و3 سینما ویا4 هتل وچند کتابخانه داردویا9 مرکز آموزش عالی دارد که مدرسه عالی ارا ک  آن در دوره رژیم پیشین ساخته شده بود  وبعلاوه9 بیمارستان ودرمانگاه و15 داروخانه ویا37 مسجد  و40 خیابان ویا12 میدان ویاسه راه دارد وبرخی تاسیسات شهری ویاسی وچند مرکز اداری دارد  واینجانب نیز تحقیق مفصلی وبنام " جامعه شناسی تاریخی اراک "  تدوین کرده ام وبعد از دهه چهل هم که صنایع سنگین ایران ودر شهراراک مستقر می گردد ولذااسم اراک ودراغلب سایت های مسافربری اغلب شهرهای بزرگ ایران ،مشهور می گردد وبعلاوه ، به نقل صفحات 1156 و1162 کتاب " بازیگران عصر پهلوی و در دولت پهلوی دوم نیزوبعنوان  " فرمانداری کل استان مرکزی یاد می کند  ولیکن ، بدلیل استقرار صنایع مهم ایران ودر شهراراک و در مورخ 9/ 11/ 1356شمسی ،به مقام استانداری تبدیل اداری می گردد وبرای استان شدنش تعدادی  هم از شهرهای استان تهران را نیز به آن شهرمی دهند ولی هنوز مکانیزم رتق وفتق بهینه آن شهر هاحل نشده است .